Kitap Değerlendirmesi: Walter Ong’un Sözlü ve Yazılı Kültür – Sözün Teknolojileşmesi…

Yazan: Şerife Öztürk, Ankara Üniv. SBE. Gazetecilik Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi

 

Sözlü ve Yazılı Kültür – Sözün Teknolojileşmesi

Orijinal Adı: Orality and Literacy, The Technologizing of The Word

Walter Ong; Çeviren: Sema Postacıoğlu Banon

İstanbul: Metis Yayınları, 1995, 230 sayfa.

 

        “Dil sadece bir taşıt değil, aynı zamanda şofördür” –Wittgenstein

 

Ong, 16.yüzyıl Fransız filozoflarından Peter Ramus’un, ilerlemenin ancak geçmişi anlayarak yaşanabileceğine ilişkin Aristo ve Çiçero karşıtı düşüncelerinden etkilenmiştir. Ong’a göre, iletişim araçlarının değişmesi, insanın içinde yaşadığı dünyayı algılamasını farklılaştırırken aynı zamanda kendisine ilişkin düşüncelerini de dönüştürmektedir. Öte yandan Ong, teknolojinin, eski alışkanlıkların yerini alan bir gerçeklik değil, iyi yönde kullanıldığında, onları yeniden şekillendirip güçlendiren bir yenilik olduğunu ispat etmeye çalışmıştır. (www.wikipedia.org)

Walter Ong’un “Sözlü ve Yazılı Kültür – Sözün Teknolojileşmesi” kitabı, en tanınmış eseridir. Bu özelliği, belki de son kitabı olmasından kaynaklanmaktadır. Okuryazar düşünme ve anlatı biçimine değinilen kitabın konusu, sözlü ve yazılı kültür arasındaki farklardır. Kitapta odak noktasını söz ve yazı ilişkisi oluşturmaktadır. Tartışmacı bir anlatımla kaleme alınan kitapta, yazılı ve sözlü kültürle ilgili düşünceler geliştirilirken bunlar arasındaki ilişki işlenmiştir. Kitap, günümüz yeni medya ortamlarının değerlendirilmesi boyutunda geniş bir bakış açısı sunmaktadır. Kültür ve iletişimi birbirinin ayrılmaz bir parçası olduğunu gözler önüne seren kitapta, bunun nedenleri de ortaya konmaktadır.

İletişim biçim ve araçlarındaki değişimler, kültürü meydana getiren unsurların üretim, taşınma ve tüketim gibi süreçlerini de doğal olarak etkiler ve bunların, şartlara göre değişmesine, başka bir forma dönüşmesine ya da tamamen ortadan kaybolmasına neden olur. Üretilen her yeni iletişim teknolojisi, bir taraftan önceki teknolojilerin oturtulduğu zeminden, kullanıma sunduğu kültürel pratiklerden ve bu pratiklere bağlı alışkanlıklardan yararlanırken diğer taraftan da varlığını pekiştiren yeni birtakım üretim, tüketim ve kullanım pratikleri de geliştirmektedir (Binark, 2015: 10). Bu anlamda elektronik kültür ortamı da doğal olarak hem kendisinden önce ortaya çıkmış olan sözlü ve yazılı kültür ortamlarının imkanlarını kullanır hem de kendine özgü pratiklerini geliştirir (Çevik, 2016: 115).

McLuhan’a göre kültür nasıl iletişim kurulduğuna bağlı olarak şekillenir ve iletişim teknolojisindeki bir buluş kültürel değişime yol açar. İletişim modelindeki değişim insan yaşamına şekil verir. McLuhan’a göre biz ilk başta aletlerimize şekil veririz, daha sonra aletlerimiz bize şekil verir (Rigel, Batuş vd., 2005: 22).

Ong, yedi bölümden oluşan kitabında önce dil, sonra yazı ve matbaa en son olarak da bilgisayar üzerinde durarak teknolojinin hem kronolojik bir sıralamasını sunmakta hem de bugünkü yeni medya ortamlarının zeminini hatırlatmaktadır.

Kitabının ilk bölümüne başlarken modern dilbilimin babası Ferdinand de Saussure’e atıfta bulunarak, onun her tür sözel iletişimin öncelikle konuşma temeline dayandığı görüşünü aktarmaktadır. Ong’un kitabına dil ile başlaması aslında kitabın gidişatı ve savunduğu görüşle ilgili de ipucu vermektedir.

En güçlü ideolojik araç, dil teknolojisinin kendisidir. Dil, tamamen bir ideolojidir. Dil bize sadece şeylerin adlarını öğretmekle kalmaz aynı zamanda hangi şeylerin adlandırılacağını öğretir. Dil, dünyayı özneler ve nesneler olarak böler. Nelerin süreç, nelerin olay ve nelerin nesne olarak kabul edilmesi gerektiğini belirtir. (Postman, 2016: 119).

İnsanların yaşadığı her yerde dilin varlığına, insanların sayısız yoldan iletişim kurduğuna işaret eden Ong, iletişim kurulurken insanların jest, mimik ve el kol hareketleriyle tüm duyularını seferber ettiklerinin altını çizmektedir. Ong, yazının dilin gücünü pekiştirdiğini ve yine yazının sözlü kültürden bağını hiçbir zaman koparmadığını vurgulamaktadır. Sözlü anlatımın yazısız da var olduğunu ancak her sözlü dilin yazılı olmadığını vurgulayan Ong, yazının sözlü anlatım olmadan hiçbir zaman var olamayacağını kaydetmektedir. Sözü bütün kültürlerin temeline oturtmaktadır Ong.

Yapay zeka üzerine çalışan Ray Kurzweil (2015: 135), konuşma dilinin ilk teknoloji, yazılı dilin ise ikinci teknoloji olduğunu ifade etmektedir.

Yazıyı aynı anda hem faydalı, hem yetersiz hem de tehlike olarak gördüğünün altını çizen Ong, bu görüşüyle, Marshall McLuhan ve Neil Postman’ı desteklemektedir.

Postman’ın (2016: 9-10), Platon’un Phaedrus adlı eserinde verdiği örneğe bulunduğu atıf, özelde yazılı kültürün ancak genelde teknolojilerin değerlendirilmesi boyutunda ufuk açıcıdır:

“Sokrates’in arkadaşı Phaedrus’a anlattığı hikayeye göre, Yukarı Mısır’ın büyük bir şehrinin Kral Thamus bir keresinde sayılar, hesaplama, geometri, astronomi ve yazı dahil birçok şeyin mucidi Tanrı Theuth’u ağırlar. Theuth, Kral Thamus’a buluşlarını sergiler ve bu buluşların Mısır’da adamakıllı bilinmesi ve mevcut olması gerektiğini söyler. Thamus bütün buluşların ne işe yardıklarını inceler ve her bir buluşu beğenip beğenmediğini dile getirir. Sıra yazıya gelince Theuth, ‘Sayın kralım, bu Mısırlıların bilgeliğini ve hafızalarını geliştirecek bir başarıdır. Bilgeliğin ve hafızanın reçetesini buldum’ der. Thamus ise, ‘Ey mucitlerin piri, icat yapmak ayrı şey, icadın onu kullananlara fayda mı yoksa zarar mı getireceğini kestirmek ayrı şey. Yazıyı kullanmaya başlayanlar hafızalarını kullanmaktan vazgeçecekler ve unutkanlaşacaklar. Birşeyleri hatırlamak için iç kaynaklarını kullanmak yerine harici birtakım işaretlere bel bağlayacaklar. Sen hafıza için değil, hatırlama için bir reçete keşfettin. Sonuçta belki bilgili sayılacaklar ama birçok şeyin cahili olacaklar’ karşılığını vermiştir.”

Ong, birincil ve ikincil sözlü kültür tanımlarına da yer vermektedir. Yazı ve matbaa kavramlarının varlığını bile bilmeyen, iletişimin yalnız konuşma dilinden oluştuğu kültürlere birincil sözlü kültür, günümüz ileri teknolojisiyle yaşantımıza giren telefon, radyo, televizyon ve diğer elektronik araçları sözlü nitelikleri, üretimi ve işlevi önce yazı ve metinden çıkıp sonra konuşma diline dönüştüğü için de “ikincil sözlü kültür” olarak niteleyen Ong, ikincil sözlü kültürün varlığını matbaaya dayandırmaktadır.

Kitabının ikinci bölümünde Ong, ilk dilbilimcilerin yazılı ve sözlü dil ayrımına karşı çıktıklarını ve bunu da sözlü gelenek sayesinde sözel sanat biçimlerinin geliştiği vb. konulara dayandırdıklarını aktarmaktadır. Marshall McLuhan’ın göz-kulak, sözlü-metinsel ayrımından yararlanan Ong, James Joyce’un çok önce bu kutuplaşmayı sezdiğini hatırlatır. Ong, sözlü-yazılı kültür ayrımına gereken önemin verilmediğinden yakınmaktadır.

Ong üçüncü bölümde, sözlü kültürün psikodinamiğinden bahsetmektedir. Sözlü kültürde deneyimin belleği pekiştirdiğini vurgulayan Ong, birincil sözlü toplumlarda düşünme ve anlatımın belleğe dayalı olduğunu yazmaktadır.

Yaşanılan olaylar, edinilen tecrübeler bellekte kayıtlanır. Kayıtlı olayın benzeri veya aynısıyla karşılaşıldığında bellekteki bilgiler ortaya çıkar. Bu olaylar tekrarlandıkça bellekte pekişir ve deneyim olarak hayatımızda yerini alır.

Sözlü kültürle yazılı kültür arasındaki benzerlik ve farklılıkları kitap boyunca aktaran Ong,  sözlü kültürde meslek öğreten el kitaplarına benzer şeylerin olmadığını zaten bunlara da ihtiyaç duyulmadığını, meslek edinmenin yolunun çıraklık, gözlem ve uygulama olduğunu vurgulayarak, yazının insanların birbirini soyutladığı ortamları getirdiğini, sözlü gelenekte ise insanların birbirleriyle iç içe olduğunu aktarmaktadır.

Ong, yazılı kültürü toplumdan soyutlanmanın nedenlerinden biri olarak görürken günümüz dijital ortamlarında bu durum farklı boyutlarda gerçekleşebilmektedir. Yeni medya ortamlarında aile bireylerinin aynı evin içinde cep telefonu aracılığıyla veya farklı uygulamalarla iletişim kurduğu örnekler de bulunmaktadır. Meslek edinme yöntemlerine bakıldığında, usta-çırak ilişkisinin günümüz yeni medya ortamlarında dijital platformlarda uygulanageldiği bir gerçektir. Sadece usta-çırak ilişkisinde değil, eğitim alanında da uzaktan eğitimlerin yaygınlaştığı, öğrenciler ile öğretmenin yüzyüze iletişime girmeden sanal eğitimlerin olduğu aşikardır. Bu durumda kitapların yakın zaman içerisinde ortadan kalkabileceği olası görünmektedir.

Ong kitabında yazılı ve sözlü kültür arasındaki diğer bir ayrımın da mesafeli olmak yerine duygudaş ve katılımcı olmak boyutunda ortaya çıktığını kaydetmektedir. Ona göre, sözlü kültürde öğrenmek veya bilmek, bilinenle bilen arasında yakın, duygudaş ve ortaklaşa bir özdeşleşmeye ulaşmak demektir, yazı ise bilineni bilenden ayırdığı gibi kişisel gerçeklikten de uzaklaştırarak bilgiyi nesnel kılar. McLuhan’a göre, Gutenberg ile başlayan basım devrimi endüstriyel devrimin öncüsü olmuştur. Ancak basım devrimi aynı zamanda toplumu parçalamıştır. Dolayısıyla okuyucular tek başlarına okuma fırsatı elde etmişler ve toplumdan soyutlanmışlardır (Rigel, Batuş vd., 2005: 20).

Yazının özellikle matbaanın insanı uzaklaştırdığı hatta tabiatını bile bozabildiğini anlatan Ong, bu düşüncesiyle Marx’ın yabancılaşma kavramını akla getirmektedir.

Marx, yabancılaşmayı yeni araçların ortaya çıkışıyla birlikte insanın doğaya ve kendisine yabancılaştığından bahsetmektedir. Yabancılaşma Marx’ta, kapitalizmin getirdiği kavramlardan biridir (www.wikipedia.org). Aslında Ong ve Marx’ın görüşündeki benzerlikten yola çıkıldığında, matbaanın kapitalizmi getirdiği, kapitalizmin de yabancılaşmayı doğurduğu fikri ile karşılaşılmaktadır. Bu durum günümüz açısından ele alındığında, insanların hemen hemen bütün eylemlerini yeni medya ortamlarında gerçekleştirdiği görülmektedir. Bankacılık, okul kayıtları, alışveriş, iş başvuruları ve daha birçok işlem artık insanlarla yüzyüze iletişim kurmadan, onlarla aynı mekanı paylaşmadan, sıraya girmek vb. aynı duyguları yaşamadan, bir tuşa basarak halledilebilecek işler arasına girmiştir. Bu ortamlar sayesinde insanlar yerlerinden kalkmadan, evlerinden dışarı çıkmadan, farklı iletişim yöntemleriyle hayatlarını sürdürmektedir.

Sözlü ve yazılı iletişimin insanlar arasındaki ilişkilere etkisini de kitabında anlatan Ong, sözlü iletişimin insanları birleştirdiğini, yazı ve okumanın ise kişinin tek başına yaptığı ve kendi iç dünyasına döndüğü eylemler olarak değerlendirmektedir.

Yazıyı teknoloji olarak değerlendiren Ong’un bu bakış açısını günümüz yeni medya ortamlarıyla eşleştirebiliriz. Yazılı kültürün ilk dönemlerinde toplumlar için yazı neyse, yeni medya ortamları da bu dönemde odur. Ancak günümüz dijital ortamlarına ayak uydurma hatta içselleştirme, yazının ortaya çıktığı dönemlere göre daha hızlı ve sancısız olmuştur.

Ong, McLuhan’ın “Görüntü, ayırır; ses, birleştirir” düşüncesinden yola çıkarak, bir şeyi görmek, seyretmek için o nesneden uzaklaşmak gerektiğini de ifade etmektedir. “Halbuki ses insanın içine akar. Kendinizi işitmenin, sesin içine gömebilirsiniz. Aynı şekilde görüntünün içine gömülmek imkansızdır. Parçalayan duyu olan görmeye karşılık ses birleştiricidir. Görüntüde aranan en önemli nitelik açık seçiklik, belirginlik, ayırmadır. İşitmede aranan en üstün nitelikse uyum, birleştirmedir” der Ong.

Kitabının dördüncü bölümüne, ilk bölümde bahsettiği Thamus’un yargısını hatırlatarak başlayan Ong, bu bağlamda yazının insan bilincini en çok değiştiren tekil buluş, bir nesne, imal edilmiş bir ürün olduğunun altını çizmektedir. Ong, yazıya alışanın unutkan olacağını, yazının zihni zayıflatacağını belirterek, yazının edilgen ve kendi gerçek dışı, yapay dünyasına kapalı olduğu aktarmaktadır. “Tıpkı bilgisayar gibi” cümlesiyle Ong, bu bölümde karşımıza çıkacak konunun da sinyalini vermektedir.

Ong, yazının zihni zayıflatacağı yönündeki düşüncesiyle sanki günümüz yeni medya ortamlarında karşılaşılan durumu haber vermektedir. Artık basit hesaplamalar bile kağıt kalem kullanarak değil, bilgisayar veya cep telefonu aracılığıyla yapılmaktadır. Çantamızda telefon numaraları ve/veya adreslerin kayıtlı olduğu not defterleri yerini smartphone, ipad vb. araçlara bırakmıştır. Ankesörlü telefonlarda arama yapabilmek için numarayı çevirirken o numaranın, gideceğimiz yerin adresini not ettiğimiz kağıtta ararken o adresin hafızamızda yer etmesi durumu yeni medya ortamları öncesinde kalmıştır. Çantamızda/yanımızda not defteri, kalem yerine cep telefonu veya ipad taşımak yeterli hale gelmiştir. Bütün hafızamız artık bu cihazlardadır.

Söze teknoloji girdikten sonra, yeni teknolojinin sonuçlarını en iyi şekilde eleştirmenin ancak mevcut en ileri teknoloji araçlarından yararlanmakla mümkün olduğunu vurgulayan Ong, teknolojinin sadece eleştiriyi yaymak için kullanılmadığını, her yeni teknolojinin aslında o eleştirinin kendisini doğurduğunu da kaydetmektedir. Buradan yola çıkarak, yazı ve matbaayı eleştirmenin yine yazı ve matbaa ile mümkün olduğunu ifade ederek, aynı şeyin yeni medya ortamlarının eleştirisi için de geçerli olduğu söylenebilir. Yeni medya ortamlarını eleştirenler yine bu ortamlardan yararlanmaktadır. Bu ortamlar sayesinde eleştiri konusu doğmaktadır.

Düşüncelerinden etkilendiği Platon’a da kitabında atıfta bulunan Ong, “Platon, tıpkı bugün birçok insanın bilgisayarı gördüğü gibi, yazıyı dışsal, yabancı bir teknoloji olarak görüyordu. Bugünse yazıyı öyle içselleştirmiş, benliğimizin o denli ayrılmaz bir parçası kılmışız ki, matbaa ve bilgisayarı kolaylıkla teknoloji olarak nitelendirdiğimiz halde yazıyı teknoloji olarak görmekte zorlanıyoruz. Fakat yazı bir teknolojidir, araç gereç kullanımını zorunlu kılar: Kağıt, kalem, hayvan derisi, tahta, boya, mürekkep vb.” ifadelerine yer vermektedir.

Yazı gibi her teknoloji beraberinde birtakım araçların da zorunluluğunu getirir. Cep telefonu, dizüstü bilgisayar, ipad vb. araçlar şarj cihazını, dışarıdayken şarjın bittiğinde kullanılması için bir de harici şarj cihazını, bu araçlardan internete bağlanabilmek için wi-fi bağlantısını, ekranlarının çizilmemesi için ekran koruyucu kılıfları, masaüstü bilgisayarlarda yazıcı, tarayıcı vb. araçları ihtiyaç haline getirmiştir. Teknoloji ihtiyaçların niteliğini de değiştirmiş, lüks ihtiyaçlar en temel tüketim ihtiyaçları haline getirilmiştir.

Ong, doğal konuşma dilinin tersine yazının yapaylığından bahsetmekte ve konuşmanın insanın doğal yeteneği olduğu vurgusuyla yazı ve söz arasındaki bir ayrımı daha gözler önüne sermektedir. Yazının başka yapay yenilikler gibi belki de hepsinden daha fazla kişinin öz kaynaklarından yararlanmasına en geniş olanak sağlayan çok değerli bir buluş olduğunu,  teknolojinin sadece kişinin dışında kalan yabancı bir araç değil, bilincin kendi iç değişimleri olduğu vurgusunu yapan Ong’a göre yazı ile şiir, roman, hikaye vb. edebiyat eserleri ortaya çıkmıştır. Bunlar yazarının kendi içinden gelen ve yazıyla görünür kıldığı bir nevi kişisel buluştur. Bu buluşlar yazı sayesinde insanlığa sunulmuştur.

Yazma pratiği, mitlere ve tarihe özgü geçmişi yaratmış, yerli ve yabancı yaratılar faydalanılabilinir hale gelmiştir. Nesneye ilişkin düşünce, nesnenin kendisinden farklılaşmıştır (Innis, 2006: 32).

Ong, teknolojinin yapay ve yapaylığın da insanların doğal bir parçası olduğunu belirterek, teknolojiden yararlanmanın insan ruhunu zenginleştirdiği, genişlettiği ve iç yaşamını yoğunlaştırdığı kaydetmektedir. “Yazıyı anlamak için yazının bir teknoloji olduğunu kabul etmeliyiz” diyen Ong, yazının insanın teknolojik buluşlarının en büyüğü olduğunu da yadsımamaktadır.

Yazıyı kelimelerin mekansal boyutu, matbaayı da kelimeleri bu mekana hapseden olarak gören Ong, her metnin görüntü ve ses içerdiğini, matbaanın, baskının, yazının hiçbir zaman yapamayacağı kadar kelimeleri mekana amansızca yerleştirdiğini vurgulamaktadır.

Günümüzde kullandığımız teknolojinin temeli söz ve yazıya dayanmaktadır. Ong, bu düşünceyi kitabında sık tekrar, atıf ve örneklerle iyi bir şekilde sunmaktadır. Sözlü ve yazılı kültür ayrımını akılda kalıcı cümlelerle okuyucuya aktaran Ong, teknolojiyi kullanan çoğu insanın neredeyse hiç düşünmediği konuyu ustalıkla ele almaktadır.

Ong, yazıyı duyusal açıdan da değerlendirerek, konuşmayı sözlü-işitsel duyudan çıkarıp yeni bir duyu dünyasına, görmeye bağladığı için hem konuşmayı hem de düşünme biçimini dönüştürdüğünü aktarmaktadır. Tıpkı radyo ve televizyon gibi… Duyusal açıdan sözü radyoya, televizyonu yazıya benzetebiliriz. Radyo işitsel, televizyon da hem işitsel hem görseldir. Ancak yeni medya ortamları, tüm duyulara hitap edebilmektedir: İşitsel, görsel, dokunma. Ekranda bir şey izlerken görsel duyuyu, ekrandaki görüntünün sesi işitsel duyuyu, klavye veya ekranda kullanılan tuşlar da dokunma duyusunu harekete geçirir.

Ong, kitabının beşinci bölümünde matbaayla gelen yenilikleri, matbaanın nelere kapı araladığını anlatmakta, matbaayla birlikte kitap sayfalarının çıktığını, kapak sayfasının bir etiket olduğunu ve bunun kitabı bir nesne ya da şeye dönüştürdüğünün altını çizmektedir.

McLuhan da Ong gibi, matbaanın ve tipografik yazının insan yaşamına etkilerini inceler. Her yeni buluşun insanın bir uzantısı olduğunu düşünen McLuhan’a göre duyusal duyuya bağlı olarak yaşayan insan matbaann buluşuyla görsel alana kaymıştır. Mc Luhan (2014), matbaanın yol açtığı ayrımla Batılı insanın göz dünyasına yöneldiğini ve kulak dünyasından koptuğunu belirtmektedir.

McLuhan’a göre “araçlar insanın uzantısıdır.” Bu uzantı akla gelen herşeyi kapsar. Konuşulan ve yazılı sözcük, giysi, ev, para, basın, yol, araba, tekerlek, uçak, fotoğraf, telgraf, daktilo, telefon, sinema, radyo, televizyon… Kamera veya fotoğraf makinesi gözün uzantısıdır, tekerlek ayağın uzantısıdır, el aletleri elin uzantısıdır (McLuhan ve Fiore, 2012).

Matbaanın icadını ekonomi politik açıdan ele alan McLuhan, Gutenberg Galaksisi’nde (2014) baskı kültürünün tüketici kültürünü de beraberinde getirdiğini yazmaktadır. Baskıyla birlikte Avrupa’nın ilk tüketici çağını yaşadığını belirten McLuhan, basılı kültüre alışan insanın elektrik enformasyon çağına alışmasının kolay olmadığını vurgulamaktadır.

Ong, matbaa sonrasını elektronik olarak nitelerken, sözel anlatımın elektronik dönüşümünü anlatmaktadır. Bu dönüşümün hem kelimenin yazıyla başlayıp matbaayla pekiştirilen mekan bağlarını güçlendirdiğini hem de bilinci ikincil sözlü kültür çağına soktuğunu kaydetmektedir.

Yazı, elektronik kültür ortamına geçişin temel basamağıdır (Çevik, 2016: 113).

McLuhan, elektronik medya sayesinde insanların dünyayı yeniden birlikte algılamaya başladıklarının altını çizmektedir (Rigel, Batuş vd., 2005: 20). Bu birlikte yaşama yukarıda sözü edilen toplumsal yaşamın şekil değiştirmiş halidir. Yani Maria Bakardjieva’nın tanımıyla “hareketsiz toplumsallaşma” dır (akt. Binark, 2014). Yeni medya ortamlarında insanlar farklı benliklerle, anonim veya nonim kimliklerle çevrimiçi iletişim kurabilmekte ve yüzyüze gelmeden, oturdukları yerde toplumsallaşabilmektedir.

Postaman’a göre (2016: 63), bilgi çağı 16. yüzyılın ilk yıllarında matbaanın keşfiyle başlamıştır. Sözel kültürler Gutenberg ile yazılı kültüre dönüşmüştür. Yazılı kültür de elektronik kültüre dönüşmektedir. Buna bağlı olarak düşünce tarzı da değişmektedir. McLuhan, televizyonu insan yaşamının çizgisini ve düşüncesini kıran bir alet olarak görmüştür. Televizyon sayfalardan ve dizilerden oluşan sıralı basılı kültürü etkilemiştir. Elektronik çağının bir başka ilginç özelliği, gizliliği tamamen ortadan kaldırmasıdır. Elektronik hızda hiçbir gizlilik kalmamıştır. McLuhan elektronik çağın en önemli aracı olan televizyonun dışarıyı içeriye, içeriyi dışarıya taşıdığını söylemektedir. Ona göre televizyon gözü kulak olarak kullanır (Rigel, Batuş vd., 2005, 21).

Elektronik teknoloji olan telefon, radyo, televizyon ve çeşitli ses kayıt araçlarının bizi ikincil kültür çağına soktuğunu kaydeden Ong, bu çağın katılımcı gizemi, topluluk duygusunu geliştirmesi, yaşanan anı odaklayışı ile birincil sözlü kültüre benzediğini vurgulamaktadır. Elektronik çağda değişim göstermeye başlayan topluluk duygusu yeni medya ortamlarıyla daha da değişmiş, Castells’in deyimiyle “ağ toplumu” (2013a) haline gelmiştir.

Tıpkı şu anda yaşanılan “yeni medya yazılı basını ortadan kaldırır mı?” tartışmaları gibi, ilk dönemlerinde elektronik araç – basılı kitap tartışmalarının yaşandığına da atıfta bulunan Ong, elektronik araçların basılı kitapları yok etmediğini belirtmektedir. Ong, elektronik araçların kitap sayısını artırdığını ifade ederek, teknolojiden yana tavır sergilemektedir. Bu görüşünü, elektronik ses kayıt cihazlarıyla söyleşiler yapıldıktan sonra bu tür kitaplardan binlerce basılmasına dayandıran Ong, “Bu kayıt cihazları olmasa pek çok söyleşi bugün kağıt yüzü göremezdi” demektedir. Ong, yeni aracın eski olanın konumunu hem pekiştirdiğini hem de değiştirdiğinin altını çizmektedir.

Sözlü ortam yazılı ortam sonrası uğradığı tüm değişimlere rağmen ortadan kalkmayıp devam etmiştir (Yıldırım, 1998’den akt. Çevik, 2016: 116). Yani hem sözlü kültür hem de yazılı kültür elektronik kültür ortamı içinde değişip dönüşerek ve yeni formlar içine girerek de olsa varlığını korumuştur.

Ong, ikincil sözlü kültürün, birincile hem çok benzediğini hem de hiç benzemediği zıtlığından yol çıkarak, yazı ve matbaanın okumakta oldukları metni anlamaları için insanları yalnız kıldığını, birincil ve ikincil sözlü kültürlerin de dinleyiciler arasında güçlü bir grup bilinci yarattığı vurgusunu yapmaktadır. Ong, kültürlerin bir araya getirdiği kitlelere de değinerek, ikincil sözlü kültürün grup bilinciyle bir araya getirdiği dinleyici topluluğunun birincil sözlü kültürdekinden kat kat geniş olduğunu aktarmaktadır. McLuhan’a göre bu geniş topluluk “global köy”dür (McLuhan ve Powers, 2001).

McLuhan, enformasyon akışının elektronik çağda hızlandığının altını çizmektedir. Ona göre enformasyon tüketimi dünyayı büyük bir enformasyon tüketimine sokmuştur. Dünya, insanların herşeyin aynı anda öğrendiği bir köy haline gelmektedir. Bu yerde insanlar hızla tüketmeye başlamıştır ve insanlar neredeyse sadece tüketim için vardırlar (Rigel, Batuş vd., 2005: 17-18).

McLuhan ve Powers (2001) elektronik çağda veriye ulaşmanın kolaylığına dikkat çekerken tıpkı Ong gibi, bu çağın diğer tarafını da bize göstermektedir. Aşırı bilgi yüklemesinin insanların psikolojileri üzerinde olumsuz etki yaptığı, insanları duyarsızlaştırdığı ve şizofrenik bir noktaya sürüklediğidir bu diğer yönü.

Ong, kitabının altıncı bölümünde sözlü bellek üzerinde durmaktadır. Tüm bilgi ve söylemin kaynağını insan denetimine dayandıran Ong, bunu sözel olarak işlemenin temel yolunun deneyimin nasıl doğup geliştiğini zaman akışını izleyerek aktarmak olduğunu kaydetmektedir.

İlk zamanlarda kitapların topluluk önünde yüksek sesle okunduğunu hatırlatan Ong, buna rağmen okuma ve yazmayı insanın tek başına gerçekleştirdiği eylemler olarak nitelendirmektedir. Ong yabancılaşma derken, yazı ile birlikte insanların okuma ve yazma eylemlerini yapmak için yalnız kaldıklarını ve toplumdan kendilerini soyutladıklarını kastetmektedir.

Ong, kitabının yedinci ve son bölümünde Roland Barthes’ın metinlerarasılık teoremine atıfta bulunarak, bütün metinlerin metin dışından destek aldığını vurgulamaktadır. Metnin okunmadığı sürece birşey ifade etmeyeceğini, birşey ifade edebilmesi için metnin önce yorumlanması yani okurun iç dünyasıyla ilişkilendirmesi gerektiğini yazan Ong, burada metnin içselleştirilmesinin önemine vurgu yapmaktadır.

İnsan iletişiminin hiçbir zaman tek yönlü olmadığını yazan Ong, biçim ve içeriğin gelmesi beklenen karşılığa göre şekillendiğini ifade etmektedir. Ong, iletişim ve medya kavramlarına da değinerek iletişimin özneler arası bir olgu olduğunu, medya modelininse böyle olmadığını bildirmektedir. Birincisinin yazı kültüründe konuşma, özellikle bilgi aktarımı işlevini gördüğünü; ikincisinin ise gerçek bir alıcının bulunmadığı tek yönlü bilgi ileten bir kağıt parçası olarak değerlendirmektedir Ong.

Yazının icadı ve zamanla yaygınlaşması, insanlığın bugüne ve geleceğe uzanan gelişim çizgisindeki en önemli kırılma noktalarından biridir. Matbaanın gelişimiyle derinlik kazanan bu kırılma, sonraki yıllarda icat edilecek tüm teknolojilerin de zeminini oluşturur. Ancak “teknoloji” denince, makinelerin ve gelişmiş elektronik sistemlerin akla geldiği günümüzde yazı, bir teknoloji gibi algılanmamaktadır. Bu algılama biçimine karşı çıkan Walter Ong, yazının teknoloji olduğunu vurgular. Ong’a göre, günümüz insanı matbaa ve bilgisayarı kolaylıkla teknoloji olarak nitelendirmesine rağmen yazıyı teknoloji olarak görme konusunda zorlanmaktadır. Aslında bu durum günümüz insanının, yazıyı tamamen içselleştirmiş ve benliğinin ayrılmaz bir parçası haline getirmiş olmasından kaynaklanır. Ancak yazı, özellikle de alfabeli yazı, önemli bir teknolojidir. Dahası yazı, matbaa ve bilgisayar teknolojilerine göre çok daha zorlayıcıdır. Çünkü yazı özünde sözlü, yani konuşmaya dayalı olan kelimeyi görsel mekana yerleştirmiştir. Dolayısıyla hem matbaa hem de bilgisayar, dinamik sesi, suskun mekana indiren ve kelimeyi yaşanan andan koparan yazının açtığı yolda ilerlemişlerdir (Çevik, 2016)

Bugün herkes bilgisayar kullanmaktadır ya da herkes bilgisayar tarafından kullanılmaktadır. Bugün biliyoruz ki, bilgisayarın ortaya çıkmak için telgraf, telefon ve dijital devrenin icadı gibi buluşları beklemesi gerekiyordu (Postman, 2016: 105-107).

Bilgisayarlar, genel olarak yaptıkları şeylerden ötürü teknik haberleşme yöntemlerine aşırı vurgu yaparlar ve gerçekliğe çok az önem atfederler. McLuhan’ın “Araç mesajın kendisidir” aforizmasına bu kadar iyi örnek olabilmiş bir başka teknoloji yoktur. Bilgisayar neredeyse doğal bir süreçtir. Şu an bilgisayar teknolojisi gerçek iletişimin yeni vasıtası olmaktan çok yeni bir tarz taşıyıcı işlevi görmektedir. Enformasyonun büyük bir kısmı hızlı biçimde bilgisayar sayesinde aktarılmaktadır. (Postman, 2016: 115).

McLuhan ve Powers (2001), internetin sinyalini vermişlerdir. Onlara göre binlerce iletişim aygıtı aracılığıyla ışık hızında çalışan bilgisayar tercihlerini ister kusursuz düzenlenmiş bir sigorta yatırım programı, ister düşsel bir seyahat olsun, veri tabanı yoluyla önceden sinyalleşmiş potansiyel alıcılara ısmarlama ürünler ve hizmetler üretecektir.

Söz, yazı, matbaa, bilgisayar derken “yeni medya” olarak nitelenen araçları kullanmaya başladık atta onları her yeni teknoloji gibi içselleştirdik.

İletişim ve iletişim araçları her dönemde önemli olmuştur. Innis bu durumu,, geniş alanların etkini yönetimin iletişimin etkili olmasına bağlamaktadır (Innis, 2006: 27).

İletişim pratikleri, kişiler arası iletişimi ve iletişim araçlarına dayalı iletişimi kapsar. Toplumsal ölçekte insanların hayatlarında anlam üreten işaretleri aldıkları. işledikleri ve gönderdikleri sembolik ortamı oluşturan şey, iletişim araçlarına dayalı iletişimdir. Son yıllarda iletişimde en önemli dönüşüm, kitlesel iletişimin kitlesel öz iletişime (mass self communication) kayması olmuştur. Kitlesel öz iletişim bir izleyici, dinleyici kitlesine ulaşma olanağına sahip, ama mesaj üretiminin kişinin kendisine bağlı olduğu, mesaj alımını kişinin kendisinin yönlendirdiği, elektronik iletişim ağlarından içerik kabulü ve bir araya getirme işinin kişinin kendi seçimlerine dayandığı karşılıklı etkileşime dayalı iletişim biçimidir (Castells, 2013b: 1).

İnsanlar başkalarıyla birlikte olabilmek için ağlar inşa eder, başkalarıyla birlikte olabilmek için de belli ölçütlere dayanmak isterler. Bu ölçütler önceden tanıdıkları da kapsar. Mobil iletişimin yaygınlaşmasının da desteklediği daimi bir bağlantılılık halidir bu. …Sosyal ağlar, insanların deneyimlerinin bütün boyutları arasında bağlantı kuran canlı mekanlardır. Bu da kültürü dönüştürür, çünkü insanlar düşük bir duygusal maliyetle paylaşır, böylece enerji ve çabadan tasarruf ederler. Zaman ve mekan aşarlar, ama içerik üretir, bağlantılar kurar, pratikleri birbirine bağlarlar. İnsan deneyiminin her boyutunda sürekli ağlar oluşturan bir dünyadır bu. Çok sayıda daimi etkileşim sayesinde birlikte evrilirler. Ama birlikte evrilmenin koşullarını seçerler. Başka bir deyişle insanlar fiziksel hayatlarını yaşar, ama giderek sosyal ağ sitelerinde çok sayıda boyutta birbirleriyle bağlantı kurarlar. Paradoksaldır, sanal hayat, iş ve kent hayatının örgütlenmesiyle bireyselleşen fiziksel hayattan daha sosyaldir. Ama insanlar sanal bir gerçekliği yaşamaz. Aslına bakarsanız gerçek bir sanallık söz konusudur, çünkü toplumsal pratikler, paylaşma, topluma karışma ve toplumda yaşama sanallıkta akışlar uzamı denen tanımda kolaylaşır (Castells, 2013b: 13).

Ong’un kitabı değerlendirilirken amaç, teknolojilerin her iki yönüne de dikkat çekmektir. Bu bağlamda Postman ve McLuhan’ın görüşleri de önemlidir.

Postman’a  (2016: 8) göre, birçok insan teknolojinin sadık bir dost olduğuna inanır. Bunun iki nedeni vardır. Birincisi teknoloji dosttur. Hayatımızı kolaylaştırmakta, temiz kılmakta ve uzatmaktadır. İkinci olarak kültürle olan uzun süreli samimi ve yakın ilişkisinden ötürü teknoloji, sebep olduğu sonuçların sorgulanmasına davetiye çıkarmaz. Teknoloji güvenilmek ve itaat edilmek isteyen bir dosttur ki birçok insan teknolojiye güvenmektedir ve boyun eğmektedir zira teknoloji gerçekten çok cömerttir. Fakat elbette bu dostluğun karanlık bir yanı vardır. Teknolojinin hediyeleri yüksek maliyetten masum değildir. En dramatik haliyle ifade edecek olursak, teknolojinin kontrol dışı büyümesi insanlığın hayati kaynaklarını yok etmektedir suçlamasında bulunabiliriz. Teknoloji ahlaki temelden yoksun bir kültür meydana getirmektedir. İnsan hayatını yaşamaya değer kılan zihin yöntemlerine ve sosyal ilişkilere zarar vermektedir. Kısaca teknoloji, hem dost hem düşmandır.

McLuhan genellikle insanların, yeni icatlarn ve teknolojilerin getirdiği iyi yönlü yeniliklerle ilgilendiklerine dikkat çekmektedir. Ancak McLuhan, teknolojilerin getirdiği kötülüklerin insanlar tarafından görmezden gelindiğini vurgulamaktadır. (Rigel, Batuş vd., 2005: 18-19).

Ong’un ilgi gören Sözlü ve Yazılı Kültür kitabı, teknolojinin determinizmine kapılmadan, günümüz yeni medya ortamlarını, iletişimin gelişim evresi ışığında değerlendirmek için son derece iyi bir fırsat sunmaktadır. Kitapta dilden başlayarak ortaya çıkan teknolojileri günümüzün temeli olarak niteleyen Ong, pek çoğumuzun unuttuğu belki de hiç farkında olmadığı hususu defalarca değişik biçimlerde dile getirmektedir: Yazı bir teknolojidir ve bütün teknolojilerin temeli de sözlü kültürdür.

“Herşey sürekli değişim halindedir. Artık yolcu yoktur, herkes mürettebattır”

      (McLuhan ve Powers, 2001)

Kaynaklar:

Binark, M. (2014). Dijital Oyun Dünyası ve Yeni Toplumsallaşma Biçimleri, www. aljazeera.com.tr, Erişim Tarihi: 18.01.201

Binark, M.(2014). “Yeni Medya Özel Sayısı Hakkında: Neden?”, Folklor/Edebiyat, Cilt: 21, Sayı: 83.

Castells, M. (2013a). İsyan ve Umut Ağları: İnternet Çağında Toplumsal Hareketler, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.

Castells, M. (2013b). İletişim Gücü, (Çev.) Ebru Kılıç, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Çevik, M. (2016). “Sözlü, Yazılı ve Elektronik Kültür Ortamlarında Bilmeceden Bulmaca ve Bilgi Yarışmasın Dönüşüm”, Folklor/Edebiyat, Cilt: 22, Sayı: 86.

Innis, H. (2006). İmparatorluk ve İletişim Araçları, (Çev.) Nurcan Törenli, Ankara: Ütopya Yayınevi.

Kurzweil, R. (2015). Bir Zihin Yaratmak – İnsan Düşüncesinin Esrarı, (Çev.) Dilara Gostolüpçe, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

McLuhan, M. (2014). Gutenberg Galaksisi, (Çev.) Gül Çağla Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları

McLuhan, M., Miore, Q. (2012). Medya Mesajı Medya Masajıdır – McLuhan’ın İzinde Medyayı Anlama Kılavuzu, (Çev.) İlke Haydaroğlu, İstanbul: MediaCat Yayınları

McLuhan, M., Powers, B. (2001). Global Köy, (Çev.) Bahar Öcal Düzgören, İstanbul: Scala Yayıncılık.

Postman, N. (2016). Teknopoli – Kültürün Teknolojiye Teslim Oluşu, (Çev.) Mustafa Emre Yılmaz, İstanbul: Sentez Yayıncılık.

Rigel, N., Batuş, G., Yücedoğan, G., Çoban, B. (2005). Kadife Karanlık, İstanbul: Su Yayınevi

İnternet

https://en.wikipedia.org/wiki/Walter_J._Ong, Erişim Tarihi: 18.01.2017

https://tr.wikipedia.org/wiki/Marx’%C4%B1n_yabanc%C4%B1la%C5%9Fma_teorisi, Erişim Tarihi: 10.01.2017

Walter Ong Hakkında Kısa Bilgi:

ABD’de 1912 yılında doğan Walter Ong, Saint Louis Üniversitesi’nde felsefe ve teoloji okumuş, aynı üniversitede İngiliz Filolojisi’nde yüksek lisans yapmış ve Harvard Üniversitesi’nden doktorasını almıştır. ABD’nin pek çok üniversitesinde dersler vermiş olan Ong, eğitim, teoloji ve felsefe alanında yaptığı çalışmalarıyla ün kazanmıştır. Ong, radyo ve televizyon konuşmalarıyla da bilinmektedir. Marshall McLuhan’ın öğrencisi olan Ong, 2013 yılında hayata veda etmiştir. Ong’un başlıca eserleri, Frontiers in American Catholicism (Amerikan Katolisizminde Sınırlar, 1957), The Barbarian Within (İçerideki Barbar, 1962), In the Human Grain (İnsan Ekininde, 1967), Fighting for Life: Contest, Sexuality, and Consciousness (Hayatta Kalma Savaşı: Yarışma, Cinsellik ve Bilinç,1981), Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi (Orality and Literacy, The Technologizing of The Word) (1995)’dir.

 

İNTERNET BLOGLARININ ETİK BAĞLAMDA DEĞERLENDİRİLMESİ

Yazan: Anıl Bülken

• Bu çalışma Ank.Üniv. SBE. Gazetecilik Tezsiz Y.L. Bitirme Projesi (2017) olrak sunulmuştur. Söz konusu çalışmanın bir kısmı burada yayınlanmıştır. Bitirme projesindeki görüşler, yazara aittir.
  

 

  GİRİŞ

İnsanlık geçmişden bugüne gelene kadar birçok gelişme ve önemli olaylar yaşamıştır. Hala da yaşamaktadır. İnsan merak ederek, dış dünyada yaşananları anlamlandırmaya çalışarak kendini geliştirmeye devam etmektedir. İnsanlığın bu uzun tarihsel geçmişinde en önemli değişimler kendi ürettiği iletişim araçları olmuştur. İnsanlar farklı iletişim araçları icat ederek, kendini ve dünyayı farklı şekillerde yorumlamaya başlamıştır. İcat edilen bu iletişim araçları insanların duygu, düşünce ve hayal dünyalarının şekillenmesinde büyük etkide bulunmuştur. İnsanlık ilk çağlarda duvarlara, kemiklere çizilen resimlerle başlayan iletişim sürecinden, dolayımlı kablosuz ağ teknolojisi internetin icat edilmesine kadar uzun bir yol kat etti. Duvar, kemiklere çizilen resimlerle başlayan internetin icadına kadar uzanan bu uzun süreçte arada birçok iletişim aracı keşfedilmişti. Bu uzun ara dönemde kağıt, matbaa, gazete, radyo ve televizyon gibi iletişim araç ve gereçleri icat edilmişti. İnsanlar gazeteleri, radyo ve televizyonları kullanarak haber metinlerini oluşturmuşlardır. Haber metinlerini oluşturarak gündelik hayatı takip etme, günceli yakalama telaşı içine girmişlerdir. Habercilik basın-yayın faaliyetlerini üreten ve geliştiren insanlar, dünyanın her yerinden bilgi almaya çalışmışlardır. Hala da bu faaliyetler günümüzde de devam etmektedir. İnsanlar frekans uydu sistemleri ve kablolar aracılığıyla radyo ve televizyon teknolojilerini kullanarak dünyanın farklı yerlerine ulaşmaya çalışarak çevresinde olup bitenlerden haberdar olmaya çalışmıştır. Haber alma, enformasyona ulaşma büyük önem kazanmıştır. Büyük ölçekli haber ajansları, televizyon kanalları hayatımızın büyük bir bölümüne sahip olmuştur. Fakat habercilik, basın-yayın faaliyetlerinde internetin icadıyla birlikte büyük değişimler yaşanmıştır. Habercilik pratiklerinde değişiklikler meydan gelmiştir.

İnternet haberciliğinin başlaması ve İnternet 4.0 teknolojisinin gelişmesi sonucunda yeni medyanın gündelik hayatımızda yer bulmasıyla birlikte habercilik faaliyetleri daha farklı bir boyut kazanmıştır. Yeni medyanın olanaklarından biri olan Bloglar ve blog yazarlığı kavramları hayatımıza giriş yapmıştır. Bloglar tam anlamıyla gazetecilik olarak adlandırılmasa da bir gazetecilik faaliyeti olarak karşımıza çıkmaktadır. Geçmişten günümüze kadar gelen iletişimde yaşanan süreçlerin tarihsel gelişimini de ele alarak bu metinde bloglar etik bağlamda değerlendirilecek. Ayrıca geleneksel medya ve bloglar arasında etik çerçevede ne gibi farklar bulunduğuna yönelik bilgiler de bu metinde ele alınacak.

GELENEKSEL MEDYADA ETİK BAĞLAM VE YENİ MEDYA ORTAMINDA ETİK SORUNLAR

20. yüzyılda gazetecilik mesleğinin daha da profesyonelleşmesi için bazı adımlar atıldı. Mesleki kurallar belirlendi. Gazetecilik, basın-yayın faaliyetleri etik düzleme oturtuldu. Amerika ve İngiltere gibi ülkelerde gazetecilik etiğine ilişkin bazı adımlar atıldı. 1923 yılında Amerikan Haber Editörleri Derneği(ASNE) gazetecilik faaliyetlerin düzenlenmesine yönelik bir bildiri yayınladı. Bu bildiride gazetecilik mesleğinin etik kodları belirlendi. 1926 yılında ise Profesyonel Gazeteciler Derneğinin temsilcilerinden Sigma Delta Chi gazetecilik etiğine ilişkin bir bildiri yayınladı.[1] Bu iki bildiride hakikat, doğruluk, tarafsızlık kavramlarına vurgu yapılmıştır. Sigma Delta Chi ilkeleri şu anda da herkes tarafından benimsenen medya etiği kurallarının temelini oluşturmuştur. 1930’lu yıllara gelindiğinde ise gazetecilik mesleğinin nasıl gerçekleştirileceğine dair tartışmalar devam etmiştir. Bu dönemlerde gazetecilik örgütleri olgu-yorum ayrımı, öznel yorumlardan kaçınma, haber metinlerinin güvenilir kaynaklara dayandırılarak oluşturulması gibi kurallar benimsemeye başlamıştır. Gazetecilik örgütleri haber toplama ve yazma gibi konularda bazı standartları benimsemiştir. Fakat 1900’lü yılların ortalarında siyasi iktidara karşı meşruiyet mücadelesi veren basın-yayın kuruluşları kendi aralarında mücadeleye başlamıştı.[2] Bu mücadeleye son vermek için devlet müdahalesi gerekmekteydi. Bu gelişmeler sonucunda Hutchins Komisyonu 1947 yılında bir rapor yayınlamıştır. Yayınlanan raporda basın özgürlüğü savunulmuş, fakat basın-yayın faaliyetlerinin kamusal bir hizmet olduğunun altı çizilmiştir. Raporda ayrıca kamuoyunun çıkarlarını korumak için devlet tarafından basın-yayın kuruluşlarına müdahaleler yapılabileceği belirtilmiştir.10 Aralık 1948 tarihli Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Bildirgesi ilan edilmiştir. Bu bildirgede de basın-yayın kuruluşları ve gazetecilik faaliyetleriyle bazı maddeleri ilişkilendirmek mümkündür. Bildirgede bireylerin özel yaşamının ihlal edilmemesi, din ve çeşitli inançlara saygılı olma, ırklara ve insanların sahip olduğu sosyo-kültürel değerlere karşı anlayış gösterme gibi maddeler yer almaktadır. Bu yayınlanan maddeler gazeteciliğin etik çerçevesini şekillendirmede önemli metinlerden biri haline gelmiştir. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Bildirgesinde bazı maddeler şu şekilde açıklanmıştır:

• “Madde 18: Herkesin düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne hakkı vardır. Bu hak, din veya topluca, açık olarak ya da özel biçimde öğrenim, uygulama, ibadet ve dinsel törenlerle açığa vurma özgürlüğünü içerir.”
• “Madde 19: Herkesin düşünce ve anlatım özgürlüğüne hakkı vardır. Bu hak düşüncelerinden dolayı rahatsız edilmemek, ülke sınırları söz konusu olmaksızın, bilgi ve düşünceleri her yoldan araştırmak, elde etmek ve yaymak hakkını gerekli kılar.”[3]

Türkiye’de ise basın-yayın faaliyetlerini düzenleyen ve teftiş eden bazı kurumlar vardır. Türkiye’de 1960 Anayasasının kabulünden sonra basın yayın kuruluşlarının işleyişini denetlemek için bazı kurumlar kuruldu. Bunlardan ilki Basın Şeref Divanıdır. Basın Şeref Divanı 1916 İsveç Basın Konseyi model alınarak kurulmuştur. Basın-yayın kuruluşlarının faaliyetleri Basın Şeref Divanı tarafından Basın Ahlakı kuralları çerçevesinde takip edilmiştir. Medya kuruluşlarında Basın Ahlakı kurallarına aykırı davranan bir kurum varsa, Basın Şeref Divanı tarafından bazı yaptırımlarla karşı karşıya kalmıştır. Bu kurumun ceza verme yetkisi de vardır. Diğer bir basını denetleme kuruluşu ise 1961 yılında kurulan Basın İlan Kurumudur. Bu kurum ise medya kuruluşlarının ilan ve reklam içeriklerini denetlemektedir. Basın İlan Kurumu’nun görevi ise basın-yayın sektöründeki haksız rekabetin önüne geçme ve eşitlikçi, adaletli bir anlayışla reklam ve ilanların dolaşımını sağlamaktır. Bu kurumların dışında diğer bir kuruluş ise 1967 yılında Basın Şeref Divanı’nın kapatılmasının ardından 1988 yılında kurulan Basın Konseyi’dir. Basın Konseyi Kurulu 12 üyeden oluşmaktadır. Kurulun altı üyesi basın sektöründe çalışan kişilerden, diğer altı üyesi ise basın sektöründe çalışmayan bireylerden kurulmuştur. Basın konseyinin belirlediği bazı mesleki ilkeler vardır. İlkeler şu şekilde sıralanmıştır:

• “Yayınlarda hiç kimse, ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi ve dinî inançları nedeniyle kınanamaz, aşağılanamaz.”
• “Düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlâk anlayışını, din duygularını, aile kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı ya da incitici yayın yapılamaz.”
• “Kamusal bir görev olan gazetecilik, ahlâka aykırı özel amaç ve çıkarlara alet edilemez.”
• “Kişileri ve kuruluşları, eleştiri sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan ifadelere yer verilemez.”
• “Kişilerin özel yaşamı, kamu çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında, yayın konusu olamaz.”
• “Soruşturulması gazetecilik imkânları içinde bulunan haberler, soruşturulmaksızın veya doğruluğuna emin olunmaksızın yayınlanamaz.”
• “Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiler, kamu yararı ciddi bir biçimde gerektirmedikçe yayınlanamaz.”
• “Bir basın organının dağıtım süreci tamamlanmadan o basın organının özel çabalarla gerçekleştirdiği ürün, bir başka basın organı tarafından kendi ürünüymüş gibi kamuoyuna sunulamaz.”
• “Ajanslardan alınan özel ürünlerin kaynağının belirtilmesine özen gösterilir.”
• “Suçlu olduğu yargı kararıyla belirlenmedikçe hiç kimse ‘suçlu’ ilân edilemez.”
• “Yasaların suç saydığı eylemler, gerçek olduğuna inandırıcı makul nedenler bulunmadıkça kimseye atfedilemez.”
• “Gazeteci, kaynaklarının gizliliğini korur. Kaynağın kamuoyunu kişisel, siyasal, ekonomik vb. nedenlerle yanıltmayı amaçladığı haller bunun dışındadır.”
• “Gazeteci görevini, taşıdığı sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan sakınır.”
• “Şiddet ve zorbalığı özendirici yayın yapmaktan kaçınılır.”
• “İlân ve reklâm niteliğindeki yayınların bu nitelikleri, tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirtilir.”
• “Yayın tarihi için konan zaman kaydına saygı gösterilir. Basın organları, yanlış yayınlardan kaynaklanan cevap ve tekzip haklarına saygı duyarlar.”[4]

Bu kurumların dışında 1994 yılında faaliyetlerine başlayan, radyo ve televizyon faaliyetlerini düzenleyen, denetleyen kuruluş RTÜK(Radyo ve Televizyon Üst Kurulu) vardır. RTÜK medya kuruluşlarının kendi aralarında eşit rekabet etmesi için hakem görevi gören bir role sahiptir. Karasal, sayısal, uydu, kablo ve IPTV ortamlarından yayın yapacak kuruluşlara lisans ve yayın izni RTÜK tarafından sağlanmaktadır.[5] Aynı zamanda Radyo ve Televizyon içeriklerini etik kurallara göre takip eder. Eğer radyo ve televizyon programlarında etik kurallara aykırı bir unsur tespit ederse etik kaidelere aykırı şekilde içerik üreten o yayın kuruluşuna cezai yaptırım uygulama hakkına da sahiptir. Aynı zamanda RTÜK’ün yürüttüğü faaliyetler ve kurumsal yapısı 1982 Anayasasının 133. Maddesinde belirlenmiştir:

MADDE 133. – (Değişik: 8.7.1993-3913/1 md.) Radyo ve televizyon istasyonları kurmak ve işletmek kanunla düzenlenecek şartlar çerçevesinde serbesttir.

(Ek: 21.6.2005-5370/1 md.)  Radyo ve televizyon faaliyetlerini düzenlemek ve denetlemek amacıyla kurulan Radyo ve Televizyon Üst Kurulu dokuz üyeden oluşur. Üyeler, siyasi parti gruplarının üye sayısı oranında belirlenecek üye sayısının ikişer katı olarak gösterecekleri adaylar arasından, her siyasi parti grubuna düşen üye sayısı esas alınmak suretiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunca seçilir. Radyo ve Televizyon Üst Kurulunun kuruluşu, görev ve yetkileri, üyelerinin nitelikleri, seçim usulleri ve görev süreleri kanunla düzenlenir.

Devletçe kamu tüzel kişiliği olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu tüzelkişilerinden yardım gören haber ajanslarının özerkliği ve yayınlarının tarafsızlığı esastır.[6]

Ülkemizde gazetecilik faaliyetlerinin düzenli ve sağlıklı yürütülebilmesi için çalışmalar yürüten bir diğer kuruluş ise 1946 yılında kurulan Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’dir. Cemiyet etik konularda bildiriler yayınlayarak bazı çalışmalar gerçekleştirmiştir. 1998 yılında Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk bildirgesini yayınlamıştır. Bu bildiride gazetecilerin sorumlulukları yükümlülükleri belirtilmiş ve haber üretim süreçlerinde habercilerin yapması gerekenlere ve hassasiyet göstermesi gereken konulara dikkat çekilmiştir. Bu bildiride gazeteciliğin temel görevleri şu şekilde sıralanmıştır:

“1. Halkın bilgi edinme hakkı uyarınca, gazeteci, kendi açısından sonuçları ne olursa olsun, gerçeklere ve doğrulara saygı duymak ve uymak zorundadır.”

“2. Gazeteci; bilgi ve haber alma, yorum yapma ve eleştirme özgürlüklerini ne pahasına olursa olsun savunur.”

“3. Gazeteci; başta barış, demokrasi ve insan hakları olmak üzere, insanlığın evrensel değerlerini, çok sesliliği, farklılıklara saygıyı savunur. Milliyet, ırk, etnisite, cinsiyet, dil, din, sınıf ve felsefi inanç ayrımcılığı yapmadan tüm ulusların, tüm halkların ve tüm bireylerin haklarını ve saygınlığını tanır. İnsanlar, topluluklar ve uluslar arasında nefreti, düşmanlığı körükleyici yayından kaçınır. Bir ulusun, bir topluluğun ve bireylerin kültürel değerlerini ve inançlarını (veya inançsızlığını) doğrudan saldırı konusu yapamaz. Gazeteci; her türden şiddeti haklı gösterici, özendirici ve kışkırtan yayın yapamaz.”

“4. Gazeteci; kaynağını bilmediği bilgi ve haberleri yayınlamaz; kaynak açık olmadığında, yayınlamaya karar verdiği durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarıları yapmak zorundadır.”

“5. Gazeteci; temel bilgileri yok edemez, görmezlikten gelemez ve metinlerle belgeleri değiştiremez, tahrif edemez. Yanlış, yanıltıcı ve tahrif edilmiş yayın malzemesi kullanmaktan uzak durur.”

“6. Gazeteci, bilgi, haber, fotoğraf, görüntü, ses, belge elde etmek için yanıltıcı yöntemler kullanamaz.”

“7. Gazeteci, kamuya mal olmuş bir şahsiyet bile olsa, halkın haber alma, bilgilenme hakkıyla doğrudan bağlantılı olmayan hiç bir amaç için, izin verilmedikçe özel yaşamın gizliliği ilkesini ihlal edemez.”

“8. Gazeteci, yayınlanmış her yanlışı en kısa sürede düzeltmekle yükümlüdür. Gazeteci, istismar edilmemesi, kötüye kullanılmaması ve kabul edilebilir boyutlar ile biçimde yapılması kaydıyla, cevap hakkına saygılı olmalıdır.”
“9. Gazeteci, kendisine güvenilerek verilmiş bilgilerin, belgelerin kaynaklarını, kendileri izin vermediği sürece, mesleki gizlilik ilkesi uyarınca, hiç bir şekilde açıklamaz.”
“10. Gazeteci, çalıntı, iftira, hakaret, lekeleme, saptırma, manipülasyon, söylenti, dedikodu ve dayanaksız suçlamalardan kesinlikle uzak durur.”

“11. Gazeteci, bir bilginin, haberin yayını ya da yayınlanmaması karşılığı hiçbir maddi veya manevi avantajın peşinde olamaz. Gazeteci, devlet başkanından milletvekiline, iş adamından bürokratına kadar haber kaynağı olarak da kabul edilen kişi ve kurumlarla iletişimini ve ilişkisini meslek ilkelerini gözeterek yürütür.”
“12. Gazeteci, mesleğini, reklamcılıkla, halkla ilişkilerle veya propagandacılıkla karıştıramaz. İlan – reklam kaynaklarından herhangi bir telkin, tavsiye alamaz, maddi çıkar sağlayamaz.”

“13. Gazeteci, hangi konuda olursa olsun, elde ettiği bilgileri geniş biçimde yayın konusu yapmadan kendi yararına kullanamaz. Mesleğini, ne şekilde olursa olsun, (yasaların ve yönetmeliklerin kendisine tanıdığı hakların dışında) ayrıcalıklar kazanmak amacıyla kullanamaz.

“14. Gazeteci, her ne amaçla olursa olsun, tehdit ve şantaj gibi yollara başvurmaz. Gazeteci bu şekilde baskılara da karşı koyar.”

“15. Gazeteci her türlü baskıyı reddeder ve çalıştığı basın – yayın organındaki yöneticileri dışında kimseden işiyle ilgili talimat alamaz.”

“16. Gazeteci sıfatını taşımayı hak eden herkes meslek ilkelerine en yüksek seviyede uymayı taahhüt eder. Ülkesindeki yasalara saygılı olmakla birlikte, hükümet ve benzeri kurumların müdahalelerine kapalıdır. Mesleki olarak yalnızca meslektaşlarının ve kamuoyunun değerlendirmeleri ile bağımsız yargı organlarının kararlarını dikkate alır.”

“17. Gazeteci, devleti yönetenlerin belirlediği ulusal ve uluslararası politikalar konularında önyargılara değil, halkın haber alma hakkına dayanır. Onu mesleğin temel ilkeleri ve özgürlükçü demokrasi kaygıları yönlendirir.”[7]

Bununla birlikte Türkiye Gazeteciler Cemiyeti medya içeriklerinde kadın temsili konusunda meydana gelen etik ihlallerin önüne geçmek için “Cinsiyet Eşitlikçi Haber Kılavuzu” adlı bir bildirge yayınlamıştır. Bu bildirgede haber içeriklerinde kadınlara yer verilirken yapılan yanlışlar örneklerle anlatılmıştır. Ayrıca Cinsiyet Eşitlikçi Haber Kılavuzunda haber içeriklerinde kadınlara yer verilirken hangi söylemlerin kullanılmasının daha doğru olması gerektiğine yönelik çözüm önerileri kamuoyuyla paylaşılmıştır.[8]

Basın-yayın faaliyetlerinin düzenli ve sağlıklı bir şekilde yürütülmesine yönelik diğer bir yapı ise Ombudsmanlıktır. Ombudsmanlık kavramını medya bağlamı içerisinde değerlendirmeye çalışacağım. Ombudsman, medya kuruluşlarıyla toplum arasında köprü görevi gören kişilere denir. Ülkemizde ombudsman yerine “kamu denetçisi” veya “okur temsilcisi” kavramları da kullanılmaktadır. Ombudsmanlık görevi medya kuruluşunun kendi özdenetim mekanizmasını sağlaması olarak da açıklanmaktadır. Ombudsmanların bazı sorumlulukları ve yapması gereken işler vardır. Bu görev ve sorumluluklar; kamuoyundan eğer varsa şikayet ve tavsiyeleri toplamak, toplanan şikayet ve tavsiyeleri incelemek, değerlendirmek ve sonucunda okurla paylaşmak, kamuoyunun güvenini kazanmak ve son olarak okurla medya arasında yaşanan sorunu yargıya intikal etmeden çözmek şeklinde açıklanabilir.[9] Aslında ombudsmanlığın çıkışındaki asıl amaçlardan biri de medya kuruluşları üzerinde siyasal iktidarın denetim ve uygulamaların azalmasını sağlayarak, basının daha özgür bir kimlik nitelik kazanmasına yardımcı olmaktır. Ülkemizde ise bazı basın-yayın kuruluşları ombudsman faaliyetlerine önem vermekte ve bu konuda kamuoyunda farkındalık yaratmak için bazı çalışmalar yürütmektedir. Bu kuruluşlardan bazıları; Milliyet ve Cumhuriyet gazeteleridir. Cumhuriyet gazetesinin internet sitesinde ombudsmanlık hakkında kamuoyunu bilgilendirmek için ombudsman Güray Öz vasıtasıyla bazı içerikler paylaşılmaktaydı. Bu içeriklerde ombudsmanlığın tarihçesi, kelimenin hangi dilden geldiği, ombudsmanlığın tanımı gibi konularla ilgili paylaşımlar yapılmıştır. Ayrıca Cumhuriyet gazetesi web sayfasında yayın faaliyetlerini daha da geliştirmek ve ileri götürmek için ombudsmanlık görevine çok büyük önem verdiğini ve ombudsmanın tam bağımsız bir şekilde çalışmasının gerektiğini yönünde fikirlerini beyan etmiştir.[10] Cumhuriyet gazetesi bu bilgilendirmelerin yanı sıra okuyucularının yayın organıyla ilgili şikayetlerini, taleplerini de internet sayfasında dile getirmiştir. Milliyet gazetesi ise web sitesinde ombudsmanlık ile ilgili bölümde okuyucularının şikayetlerine, taleplerine yer vermiştir. Buna ek olarak İnsan Hakları Bildirgesindeki fikir düşünce özgürlüğüyle ilgili maddeyi paylaşmıştır.[11]

Ombudsmanlığa yönelik bazı eleştirilerde vardır. Ombudsmanlıkla basının özgürleştirilemeyeceği, objektif, tarafgirlikten uzak, kamunun yararına çalışan bir medyanın mümkün olamayacağını savunan düşüncelerde mevcuttur. Ombudsmanlığın, sosyal sorumluluk yönünden bir katkı sağlayamayacağı aksine medyada gerçekleştirilen faaliyetlerinin tümünün meşrulaştırılmaya çalıştığı da söylenmektedir.[12] Ayrıca ombudsmanların çalıştıkları medya kuruluşundan maaşlarını alması da ombudsmanların ne kadar özgür ve tarafgirlikten uzak bir çalışma ortaya koyacağına yönelik şüphe duyulmasına ve etik tartışmaların başlamasına neden olabilir.

Tüm bu gelişmeler göze alındığında geçmişten günümüze kadar gelinen dönemde geleneksel medya faaliyetlerini düzenlemeye yönelik birçok adım atılmıştır. Birçok uluslararası konferans, bildiri, yasal düzenlemeler yapılmış, üst kurullar kurulmuştur. Fakat hayatımızda önemli bir yere sahip yeni medya teknolojilerinin bize hizmet sağlayan uzamlarla ilgili etik kurallar çerçevesinde düzenlenmesinde, yeni medya uzamında oluşturulan içeriklerin takibi ve denetimine yönelik yapılan çalışmalarda eksiklikler bulunmaktadır. Yeni medya teknolojilerinin ürünü olan bir nevi gazetecilik faaliyeti yürütülen bloglarda da zaman zaman etik ihlaller meydana gelmektedir.  Yeni medya ortamlarında üretilen içerikleri denetleyen, takip eden üst kurullar veya konseyler bulunmamaktadır. Sadece ülkemizde internetle ilgili faaliyetleri düzenleyen, siber suçlara yönelik cezai yaptırım işlemleri uygulamaya olanak tanıyan 2007 Mayısında yürürlüğe giren 5651 sayılı kanun ile internet ortamında fuhuş, uyuşturucu madde kullanımı ve çocukların cinsel istismarıyla ilgili unsurlar tespit edildiğinde, kanun gereğince bu tip paylaşımlar yapan sitelere erişim yasağı getirilir.[13] Geleneksel medyada herhangi bir kişiye yönelik fikir, düşünce özgürlüğünün ihlali veya kişisel hak ve özgürlüklerine yönelik bir girişim olduğunda bireylerin bu konuda medya kuruluşlarıyla iletişime geçerek tekzip hakkını kullanma gibi seçenekleri vardır. Ayrıca geleneksel medyada öz denetim sistemi mevcuttur. Geleneksel medyanın çalışma prensibinde eşikbekçiliği mekanizması bulunmaktadır. Eşikbekçisi, hangi enformasyonun alıcılara hangi şekilde sunulacağına karar vermektedir.[14] Eşikbekçisi pozisyonuna örnek gazete, radyo ve televizyonlarda çalışan haber müdürleri ve editoryal kadro verilebilir. Haber veya program içerik üretme sürecinde eşikbekçileri edinilen bilgileri süzgeçten geçirerek kamuoyuna sunmaktadır. Her ne kadar geleneksel medya kuruluşlarında bu tip örgütsel özellikler ve etik bildiriler bulunsa da etik ihlaller tam anlamıyla önlenememektedir. Fakat bloglar ise geleneksel medyadaki işleyişin tam tersi şekilde kamuoyunda konunun muhatapları tarafından kabul edilmiş etik kuralların olmadığı ve denetim mekanizması bulunmayan bireysel mecralardır. Denetim mekanizmasının ve kurumsal yapının bloglarda olmaması etik ihlallerin meydana gelmesinde önemli nedenlerden biridir.

 

BLOGLAR VE ETİK

1- Blogların Genel Özellikleri:

Bloglar, genel anlamda kişilerin duygu, düşüncelerini, kanaatlerini internet vasıtasıyla paylaştıkları bir mecradır. Blog kelimesinin Türkçe’deki karşılığı “ağ günlüğü” veya “e-günlük” tür. Blog ortamında içerik üreten bireylere “blog yazarı” veya “blogger” denir. Blog kullanmak için bireylerin üst düzey teknolojik bilgi ve altyapıya sahip olması gerekmez. Genellikle bloglarda içerikler güncelden geçmişe doğru bir akış dizini formatında biz kullanıcıların karşısına çıkar. İçeriklerin sonunda bloglarda tarih ve içeriği üreten kişinin adı yer alır.[15] Bu uzamda içerik üreten ve içeriği tüketen arasında iletişimsel bazda çift yönlü bir akış vardır. İçeriği üretenler ve tüketenler yorumlar bölümü aracılığıyla birbirleriyle iletişime geçebilirler. İçerik üreten blog yazarları, kaynaktan olumlu veya olumsuz geribildirimler alma imkanına sahiptir. Bloglar kullanım alanlarına göre kişisel, temasal, yayıncıların sponsor olduğu ve kurumsal bloglar şeklinde 4’e ayrılır. Ayrıca içerik üreticiler WordPress, Blogspot, Tumblr gibi hizmet sağlayıcılarının sunduğu blogları daha çok kullanır.

Bloglarda üretilen içeriklerde belli konular ağırlıktadır. Bloglarda üretilen içerikler genellikle internet, müzik, teknoloji, spor, sağlık gibi alanlarla ilgilidir. Blog yazarları genellikle üniversite okuyan veya üniversiteyi bitirmiş kişilerden oluşuyor. Demografik olarak incelendiğinde blog kullanıcıları 20-30 yaş arasındaki yaş grubundan oluşuyor. Blog yazarlarının bloglarda yazmaya başlamasında sosyal medya etkin bir rol oynamıştır. Blog yazarları sosyal medyada çeşitli konulara ilişkin ürettiği içeriklere kullanıcılar tarafından olumlu geribildirimler verilmesi sebebiyle bloglarda paylaşım yapma kararı almıştır. Bir süre sonra blog yazarları kendi mecralarında üretilen içeriklerin çok büyük sayıda kişiler tarafından takip edilmesi üzerine bu uzamda Google aracılığıyla ticari firmaların ürünlerine ilişkin reklamları da kendi bloglarında paylaşmışlardır. Aslında bu gelişmeleri göz önünde bulundurursak bloglar birer ticari tüzel kişilik kimliği kazanmıştır. Bunun yanı sıra Blog yazarları bloglarının takibini ve daha çok insan tarafından görülmesini sağlamak için kendilerine belli yöntemler seçmişlerdir. Birinci yöntem genellikle blog yazarları günlük konuşma dilini içeriklerinde kullanarak daha çok insana ulaşmayı hedeflemişlerdir. İkinci yöntem ise işletmeler ve pazarlama, tanıtım faaliyetleri için büyük önem taşıyan hedef kitle belirleme aşamasıdır. Blog yazarları bu sayede kendilerine bir hedef kitle belirleyerek, içeriklerini bu gruba göre düzenlerler. Bu duruma örnek sağlık blogları verilebilir. Sağlık bloglarında anne blog yazarları çokça göze karşımıza çıkmaktadır. Bu anne bloglarında genellikle çocuk sahibi olacak anne-baba adaylarına veya çocuk sahibi ebeveynlere çocuk sağlığı ve gelişimi konusunda bilgiler verilmektedir. Çocukların sağlıklı gelişimine yönelik anne blogger’ler tarafından araştırılmış veya tecrübe edilmiş ürün ve hizmetler anne ve babaların karşısına reklam formatıyla sunulur.

2- Bloglarda Etik İhlaller Tartışması

İnternet mecrasında kendisine yer bulan Bloglar hayatımıza önemli etkide bulunan araçlardan biridir. İnternet ortamının genel anlamda meydana getirdiği bazı olumsuzluklar Blog ortamına da etki etmiştir. Bloglarda bazı zaaflar bulunmaktadır. Bu zaaflar, güvenilirlik, sorumluluk, hukuki hesap verilebilirlik, siber uzamın çok büyük bir yapı olması sebebiyle takibin denetimin zayıf olması şeklinde sıralanabilir.[16] Bu temel nedenlerden dolayı bloglarda üretilen içeriklerde zaman zaman etik ihlaller meydana gelmektedir.

Etik ihlallerin başında gelen birinci husus kaynak göstermeme ve bloggerler tarafından üretilen içeriklerin koruma altına alınmasında ortaya çıkan engeller olarak açıklanabilir. Bazı blog yazarları hem kendi içeriklerine yönelik hem de kullandıkları içeriklere bu konuya yönelik bazı uygulamalar belirleyerek, hayata geçirmişlerdir. Bu konuda bilinçli bir şekilde hareket etmeye çalışmışlardır. Kaynak gösterme, kaynakların mahremiyeti konusuna önem vermeyen bloglarda mevcuttur.

Diğer bir etik ihlal ise blogları ziyaret eden kişilerin bireysel verilerinin mahremiyetinin sağlanıp, sağlanmadığına yönelik belirsizlik durumun olmasıdır. Kişisel verilerin mahremiyetini sağlayacak kesin bir sistemin olmaması bu durumun oluşmasında etkendir. Bilindiği üzere internet ortamında gezinirken birçok reklam aracılığıyla log dosyaları ve çerez olarak adlandırılan internet siteleri tarafından bırakılan kullanıcıları tanımlamaya yönelik dosyalarla karşılaşmaktayız. Bloglarda da bu tip dosyalarla karşılaşmak mümkündür. Bazı bloglar bu dosyaları kullandıklarını söyleyerek bu dosyaların kişisel veri elde etme ve depolamada kullanmadıklarını iddia ederler. Sadece çerezler ve log dosyaları aracılığıyla bloglarına ilişkin istatistiksel bazda bilgi edindiklerini ifade ederler. Bu dosyalar sayesinde blog yazarları bloglarındaki kullanıcı trafiği hakkında ölçme ve değerlendirme yaptıklarını söylerler. Fakat blog yazarlarının söylemleri dışında kişisel verilerin mahremiyetinin sağlanmasına yönelik ne tip eylem ve uygulamaların olduğu etik bağlamda bir tartışma meselesidir.

Bloglarda ortaya çıkan diğer bir sorunlu detay ve insanların kafasındaki şüphe ise bloglarda üretilen içerikler bazı tüzel kişilikler tarafından belirli bir harcama yapılarak şekillendiriliyor mu konusudur. Bloglar kişisel görüşlerin ve kanaatlerin yer bulduğu bir mecra olmasının yanı sıra, aynı zamanda bu uzamın ticari bir boyutu vardır. Bloglarda ticari değeri olan ürünler ve hizmetlerin reklamları yapılarak blog yazarları tarafından kar elde edilir. Bu duruma örnek gezi blogları verilebilir. Gezi bloglarında gezgin blog yazarları gezdikleri ülkelerin kültürel, sosyo-ekonomik özelliklerinden bahsederler. Gezdikleri ülkelerin tarihi turistik beldelerinden, kasabalarından, meydanlarından söz ederler. Bunun yanı sıra gittikleri ülkelerde konakladıkları oteller ve işletmeler hakkında düşüncelerini de ifade ederler. Bazı işletmeler, oteller, hosteller hakkında olumlu görüş beyan ederler. Bloglarda bu tip içerik ve paylaşımların olması akıllara şu soruları da getiriyor. Acaba blog yazarları içeriklerini maddi kaygılarla mı oluşturuyor. Bloggerler tarafsız şekilde birebir yaşadıkları otel veya konaklama deneyimlerini yazıyor mu? Maddi kaygılarla içerik üreten blog yazarları iyice araştırmadan, bilmeden veya bilerek de belki kamuoyuna zarar verebilecek zararlı ürünlerin reklamlarına yer verebilirler. Bu durum da blog kullanımında olumsuz anlamda risk taşıyan noktalardan biridir. Bununla birlikte bloglarda içerikler siber uzamda yer alırken karşılaşılan diğer bir durum ise reklamların üretilen içeriklerden daha fazla yer kaplamasıdır. Meydana gelen bu durum reklam ile içerik arasında ayrımın kaybolması anlamına gelmektedir. Reklamların içeriklerden daha fazla yer kaplaması üretilen enformasyon ile reklam arasındaki ayrımın, çizginin kaybolması anlamına gelmektedir.

Sağlık adı altında kurulan bloglarda ise bazı problemli detaylar bulunmaktadır. Bazı sağlık bloglarında insanların daha iyi, düzenli hayat yaşamalarına ilişkin ve hastalıkların çözümüne yönelik paylaşımlar yapılmaktadır. Bazı hastalıklardan sıkıntı çeken ve hastalıklarına derman arayan kişilere bu bloglar aracılığıyla bazı çözüm önerileri sunulmaktadır. Fakat bu çözüm önerileri sunulurken “Kesin Çözüm” veya “Bitkilerle ve kürlerle karışım yapılarak hastalığınızdan kurtulmanız mümkündür” gibi ifadeler kullanılıyor. Eğer sağlık blogları bu alanda hizmet vermek istiyorsa, bu tip ifadelerden kaçınmalıdır. Hiçbir zaman internet uzamı içerisinde bulunan bloglar tedavi ve teşhis merkezi konumunda değillerdir. Hasta bireylerin anatomik ve fizyolojik özellikleri bilinmeden teşhis konulamaz ve tedavi edilemez. Hasta kişilerin alanında uzman kişilere görünerek muayene olması gerekir. Hiçbir hastaya uzaktan teşhis konulmamalı ve bu kişilere internet vasıtasıyla tedavi uygulanmamalıdır. Sağlık blogları insan hayatını ilgilendiren bu tip önemli konularda hassas davranmalıdır. Sağlık, hastalık gibi konularda blog yazarları bloglarında teşhis ve tedavi merkezi olmadıklarını belirtmelidir.

3- Kurumsal Blog ve Diğer Tip Blog Kullanımında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ve Riskli Unsurlar

• Kurumsal Blog hesaplarını yönetenler veya içerik üretenler genelde işletmenin personelidir. İşgören Blog ortamında içerik üretirken, kurumu değil kendini ön planda tutabilir. Bu durum da işletmenin imajını zedeleyebilir. Ayrıca işetmenin aleyhinde paylaşımların yapılması durumunda tüketicilerin kafasında kuruma yönelik olumsuz bir algı oluşabilir.
• Kurumsal Blog hesaplarını yönetirken karşılaşabilecek olan diğer bir riskli nokta ise işletmenin ürettiği ürün, hizmet veya projelerin güvenliğinin sağlanmasıdır. Blog ortamında bahsedilen ürün veya proje diğer tüzel kişilikler tarafından izinsiz bir şekilde kullanılabilir.
• Ayrıca kurumsal blog hesaplarını veya kişisel blogları yönetirken belli noktalara dikkat etmek gerekir. Blog ortamlarında içerik üreten kullanıcılar, paylaşımlarını hazırlarken, belli bir topluluğa yönelik inandığı dini değerlere, kendini ait hissettiği milliyete yönelik küçümseyici, alaycı, kötü söz ve hakaretlerden, imalardan kaçınmalıdır.[17]

4- Etik Bağlamda Değerlendirilen Bazı Blog Örnekleri

www.atgozlugu.com:[18] Bu blogda ekonomi, siyaset tarih gibi konularda ve hayatın akışı içerisinde yer alan olay ve olgulara yönelik içerikler üretilmektedir. Bu blogda blog yazarı yazdığı yazılarda kaynakça kullanımına dikkat etmektedir. Blog yazarı “Emmanuel Joseph Sieyes ve Fransız Devrimi” adlı yazısında kaynakça kullanmış ve kaynakça olarak kullandığı kitabın bulunduğu ve satıldığı web adresini de yazısının sonuna eklemiştir. Blog yazarı bloğunda etik ihlallerle ilgili olan doğru kaynak kullanımıyla ilgili bazı açıklamalara yer vermiştir. Blogda bulunan “Kullanım Koşulları” bölümünde site içerisinde telif haklarına karşı bir unsur olduğu düşünülüyorsa kendisiyle atgozlugu.com e-posta adresiyle konuya ilişkin iletişim kurulabileceğini ifade etmiştir. Blog yazarı ayrıca telif haklarını ve ürettiği içeriklerin güvenliğini sağlayabilmek ve korumak adına bazı hukuki düzenlemeler ve kanunlardan bahsetmiştir. Blog yazarı eğer kopya içerik tespit edilirse 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 71. Maddesini kullanarak hukuki yollara başvuracağını ifade etmiştir. Blog yazarı blog mecrasında ürettiği içeriklerin kendisinden izin alınarak kullanılmasına izin vermiş fakat bu kullanımı bir şarta bağlamıştır. Bu şart ise blog yazarının kendine ait içeriklerinin kullanıldığı yazıların tarafına gönderilmesidir.

yalansavar.org:[19] Bu blogda sağlık, astroloji, medya, edebiyat gibi konularda içerikler üretilmektedir. Bu blogda üretilen içerikler lisanslar vasıtasıyla hukuksal düzleme oturtulmaya çalışılmıştır. Paylaşımlar, içerikler “Creative Commons Atıf-Gayriticari-Türetilemez 4.0 Uluslar arası(CC BY-NC-ND 4.0) lisansı” ile koruma altına alınmıştır. Bloga ait paylaşımların kullanılmasında belirli koşullar belirlenmiştir. Blogda bir içerik başka bir mecrada paylaşılacaksa, içeriğin adı ve içerik sahibinin isminin verilmesi ve aynı zamanda içeriğin linkinin belirtilmesi gibi şartlar talep edilmiştir. Ayrıca blog yönetimi tarafından içeriklerin ticari amaçla kullanılması reddedilmiştir.

benbunubegendim.blogspot.com.tr:[20] Bu blog sağlık alanında içerik üretmekte ve paylaşım yapmaktadır. Blog yazarı bu blogda “Gizlilik Sözleşmesi” ve “Bilgilendirme” bölümlerinde paylaşımlarla ilgili ve kullanıcıları bazı konularda uyarmaya yönelik bazı bilgiler vermiştir. “Gizlilik Sözleşmesi” kısmında kullanıcıların mahremiyeti konusunda bazı açıklamalarda bulunulmuş ve bloğun teknolojik altyapısı hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca bu bölümde reklamların kullanımıyla ilgili bazı hususlara yer verilmiştir. Blog yazarı “Gizlilik Sözleşmesi” panelinde istatistiksel bazda bilgi elde edebilmek için log dosyalarını kayıt altına aldığını belirtmiş. Log dosyaları aracılığıyla internet kullanıcıların hangi işletim sistemini kullandığını, hangi servis sağlayıcısıyla bu bloğa ulaştığı ve ip adresinin elde edilmesinin bulunulmasıyla ilgili verileri kaydettiğini açıklamış. Blogger ayrıca blog uzamında reklamlara yer verildiğine ve bu reklamların çerezleri barındırdığına dikkat çekmiştir. Fakat çerezler ve diğer yazılım temelli tekniklerle kullanıcıların edimleri hakkında sadece ölçme ve değerlendirme yaptıkları beyan edilmiştir. Blog yazarı bu bölümde kullanıcıların mahremiyetini koruduğunu, bu konuda hassasiyet gösterdiğini belirtmiştir. Fakat blog yazarının kişisel mahremiyete ilişkin söylemleri kişisel verilerin gizliliğinin korunmasına yönelik kesin bir çözüm olup olmadığı ise tartışma konusudur. Blogda “Bilgilendirme” bölümünde ise sağlıkla ilgili konularda genel bilgiler verildiği ifade edilmiş. Ayrıca bazı hususlara dikkat çekilmiştir. Bu hususlarda kullanıcılara bazı uyarılarda bulunulmuştur.

• Doktor muayenesinin yerini almaz.
• Doktor muayenesi ve tedavisi yerine kullanılamaz.
• Kişisel teşhis ve tedavi yönteminin seçimi için değerlendirilemez.
• Uzman doktora danışınız.
• Sitemiz uzman doktora danışılmadan yapılan herhangi bir uygulamadan doğabilecek zarardan sorumlu tutulamaz.

Blog yazarı bu uyarıları bloğunda paylaşarak sağlık konusunda asıl teşhis ve muayenenin uzman bir hekim tarafından gerçekleşmesi yönünde tavsiye vermiştir. Bu bilgiler ışığında blog etik kurallara dikkat etmeye çalışmıştır.

teşhis-tedavi.blogspot.com.tr:[21] Sağlık alanında çalışmalar yapan ve içerik üreten bir blogdur. Bu blogda bazı hastalıklarla ilgili yazılar yazılmaktadır. Fakat bu blogda etik bağlamda bazı sorunlu noktalar vardır. Blogda paylaşılan bazı içeriklerde bazı hastalıkların ameliyata gerek duyulmadan ilaçsız, bitkisel kürler ve karışımlarla tedavi edilebileceği iddiası bulunmaktadır. Blogda “İltihabın vücuttan atılması için doğal yöntem” ve “Ameliyata gerek kalmadan bitkisel karışımlarla fıtık rahatsızlığından kurtulmanın yolu” gibi ifadelere yer verilmiştir. Fakat bu tip ifadelere yer verilmesi sakıncalı bir durumdur. İnsanlar uzman bir hekime muayene olmadan, danışmadan bu tip çözüm önerilerine başvurmamalıdır. Her  insanın fizyolojik, anatomik yapısı farklıdır. Her kişinin farklı biyolojik özellikleri vardır. Bundan dolayı blogda belirtilen kürleri, karışımları uygulamak bazı bireylerde olumsuz reaksiyonlara neden olabilir. Kişiler bu yöntemleri deneyerek hastalıkların üstesinden gelmeye çalışırken, daha farklı sağlık sorunlarıyla da karşı karşıya kalabilir veya var olan sağlık sorunlarını daha da kötü hale getirebilir. Sağlık blogları bu konularda dikkatli olmalıdır. Her fırsatta sağlık blogları teşhis ve tedavi merkezi olmadıklarının vurgusunu yapmalıdır. Ayrıca bu blogda kullanıcılar hakkında bilgi toplayabilmek için çerez olarak adlandırılan dosyalar kullanılmaktadır. Blog yönetimi bu çerezleri kullanmasındaki meşru sebebi web trafiğini ölçmek ve reklam veren firmalara pazar hakkında bilgilendirme yapmak şeklinde açıklamıştır. Blog tarafından kişisel mahremiyetin ihlal edilmediğinin altı çizilmiştir. Fakat kullanıcılara dair ne tip bilgilerin ne şekilde kimlerle paylaşıldığı konusunda bazı muammalar vardır.

gezentianne.com:[22] Bu blog gezi, konaklama, restaurant gibi konularda hizmet kalitesini değerlendiren paylaşımlar yapmaktadır. Bu blogda blog yazarı yurtiçinde ve yurtdışında gittiği otelleri ve restoranlara ilişkin öznel yorumlarını kişilere anlatmaktadır. Bu blogda bazı içerikleri değerlendirmeye çalışacağım. Blog yazarı “Marmaris’te Sakin Bir Butik Otel Martı Hemithea” adlı yazısında konakladığı otele ilişkin olumlu görüşler beyan etmiştir. Bu yazısında oteli hangi şirket vasıtasıyla bulduğuna da yer vermiştir. “Martı Hemithea Otel konuklarını oldukça keyifli dekore edilmiş, hepsi birbirinden şık suitlerde ağırlıyor. Jolly Tur tavsiyesiyle tanıştığımız otelin odalarında Türk hamamı, jakuzi, yağmurlama duş sistemi gibi çarpıcı detaylar bulunuyor.”[23] İfadelerine yer vermiştir. Aynı zamanda yazısında oteli tavsiye eden aracı firmanın ve konakladığı otelin isimlerinin geçtiği yerlerin üzerine gelindiğinde bir tıkla bu işletmelerin internet sayfasına yönlendirilmektesiniz. Ayrıca paylaştığı içeriklerin sonuna gittiği otellerin iletişim bilgilerini de eklemektedir. “İstanbul’da Hafta sonu Çocuklarla Doğada Gezilecek Yerler”[24] bölümünde ise blog yazarı kendine göre hizmet kalitesinden memnun kaldığı restoranlar ve oteller hakkında ürün çeşitliliği ve menü fiyatlarıyla ilgili bilgiler vermiştir. Bu bölümde de otellerin ve restoranların internet sitelerine ve kampanya sitelerine kullanıcılar yönlendirilmektedir. Aynı zamanda bu blog uzamında reklamlar ve içerikler iç içe geçmiştir. İçerik ve reklam arasındaki çizgi kaybolmuştur.

Tüm bu gelişmeler ışığında bazı sorular sorulabilir. Blog yazarı kendi tecrübe ettiği otel ve restoranlar hakkında gerçekten takipçilerine tarafgirlikten uzak bilgiler mi veriyor? Yada Blog yazarı gittiği otel ve restoran sahipleriyle veya reklam verenlerle girdiği maddi ilişkilerin etkisi altında kalarak olumlu görüş ve yorumlara mı yer veriyor şüphesi oluşmaktadır. Bundan dolayı blog yazarlarının ekonomik aktörlerle nasıl bir maddi ve manevi ilişki kurduğu çok büyük önem arz etmektedir. Zihinlerdeki soru işaretlerinin kalkması, kullanıcıları yanıltmamak ve dezenformasyonun oluşmasını engellemek için blog yazarları ve firmalar arasındaki ilişki bağının şeffaf olması ve blog uzamında üretilen içeriklere üçüncü kişilerin, reklam veren firmaların veya ticari kuruluşların etkide bulunmaması gerekmektedir.

http://www.bitkilog.com:[25] Bu internet adresi sağlık alanında içerikler paylaşmaktadır. Genellikle bu blogda zayıflama, kanserle mücadele etme yolları, zayıflama ve alternatif tıp gibi konulara ilişkin yazılar yazılmaktadır. Bu blogda genellikle hastalıklarla doğal yollarla mücadele etmenin önemine dikkat çekilmektedir. Hastalıklarla etkin ve verimli mücadele etmede bitkisel kürler ve bazı bitkiler bu blogda yer almaktadır. Hastalıklara yakalanmamak için de bazı doğal bitkilerden oluşan karışımların tarifleri verilmektedir. Blogda “20 Günde Kanseri Yenen Manisalı Amca”[26] başlıklı haberde bu duruma örnektir.  Bu haber içeriğinde ‘kanser otu’ olarak adlandırılan bir bitkiyle modern tıbbın tedavi yöntemlerine ihtiyaç duymadan kanseri yenen bir kişinin hikayesine yer verilmektedir. Habere konu edilen kişi kanseri 30 günlük bir zaman diliminde düzenli olarak kanser otunu kaynatıp içerek gırtlak kanserini yendiğini söylemiştir. Ayrıca paylaşılan haberde blog yazarı ‘Manisa Manşet Gazetesi’ni kaynakça olarak göstermiştir. Bu tip haberlerin sunum şekli, kullanılan ifadeler ve kullanılan kaynağın güvenilirliği çok önemlidir. Yaşadığımız yüzyılda yaygın bir hastalık olarak karşılaştığımız kanser hastalığıyla ilgili bu rahatsızlıktan sıkıntı çeken kişileri olumsuz sonuçlara yol açabilecek tedavi yöntemlerine yönlendirilmemesi gerekmektedir. Ayrıca tedavinin güvenilirliği, geçerliliği ispatlanmadan kanser hastalığından muzdarip olan kişilere umut verilmemesi gerekmektedir. Bu durumdan doğabilecek olumsuz sonuçlar kamuoyunun sağlığına zarar verebileceği ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır.

Aynı zamanda bu blogda diğer bir dikkat çeken içerik ise “Kanser Hücrelerini 42 Günde Öldüren Reçete” başlıklı yazıdır. Bu içerikte ise verilen reçete tarifiyle Avustralya’da 45.000 kişinin kanser ve diğer hastalıklardan kurtulduğu ifade edilmiştir.[27] Fakat bu açıklamayla ilgili herhangi bir kaynakça kullanılmamıştır.

diyetisyenemreuzun.com:[28] Diyet, sağlıklı beslenme ve kalori hesapları gibi konularla ilgili içerikler bu blogda kendine yer bulmaktadır. Bu blogda kurumsal bir görüntü çizmeye çalışmaktadır. Tek bir kişinin yönettiği bir blog değil, uzmanlık alanlarına göre kişilerin faaliyetler yürüttüğü bir siber mecradır. Kişilerin profesyonel anlamda ilgilendiği alanlara göre görev dağılımı yapılmıştır. Diyetisyen, asistan, tasarımcı, profesyonel fotoğrafçılar tarafından blogdaki içerikler üretilmekte ve düzenlenmektedir. Blogda bu bilgileri “Ekibimiz” adlı sekmede bulmak mümkündür.[29] Ayrıca blog, takipçilerinin öneri ve şikayetlerini öğrenebilmek için “Geri Bildirim Formu” bölümü oluşturmuştur. Geri Bildirim Formu sekmesinin oluşturulması blog yönetiminin kendi faaliyetlerinin özdenetimini sağlamak için yaptığı bir hamle olarak değerlendirilebilir.

http://www.birhayalinpesinde.com:[30] Bu blogda gezi ve yurt içine ve yurtdışına ucuza seyahat etmenin yolları gibi konulara ilişkin içerikler üretilmektedir. Blog yazarının “Adana Şehir Rehberi” adlı yazısında bu detayları görmek mümkündür.[31] Yazarın bu paylaşımında internet sayfasında belli bölümlerde çokça tatil organizasyonu, uçak bileti firmalarının reklamları göze çarpmaktadır. Ayrıca tatil organizasyonu ve uçak bileti firmaları dışında çeşitli ürün ve hizmetlerin reklamları da yer almaktadır. İçerikten çok bu reklamlar dikkat çekmekte ve kendine yer bulmaktadır. Oluşan bu durum reklam ile içerik arasındaki ayrımın kaybolmasına neden olmaktadır.

www.fizikist.com:[32] Bu siber uzamda teknoloji, uzay bilimleri, fizik, biyoloji ve bilimsel deneylerle ilgili konularda makaleler ve yazılar paylaşılmaktadır. Blog yazarı içeriklerinin sonunda kaynakça kullanmaya dikkat etmiştir. Hatta yazdığı makalelerin kaynakçasını belirtmesinin yanı sıra metinlerinde kullandığı görselleri hangi kaynaktan elde ettiğini de linkler aracılığıyla ifade etmiştir. Blog yazarının kaynakça kullanımını konusunda gösterdiği hassasiyeti “Sinestezi: Müziği Görmek, Kelimeleri Tatmak” adlı yazısında görmek mümkündür.[33] Bu içeriğin dışında diğer yazdığı içeriklerde de kaynakça kullanmaya özen göstermiştir.

dünyalılar.org:[34] Bu blog WordPress hizmet sağlayıcısını kullanarak faaliyetlerini yürütmektedir. Blogda genellikle kültür-sanat, tarih, teknoloji gibi konularda içerik üretmektedir. Bu blogda yayınlanan yazılarda kaynakça kullanmaya özen gösterilmiştir. Bazı yazılarda kaynakça kullanımı cümle sonlarında dipnot verilerek kullanılmış bazılarında ise sadece yazının sonunda kullanılan kaynaklar sırasıyla genel olarak belirtilmiştir. Ayrıca bu blogda yazan kişiler yazdıkları yazının sonuna kişisel iletişim bilgilerini ve sahip oldukları unvanları belirtmişlerdir. Kaynakça kullanımına ilişkin örnekleri blogda “Açlık Grevi Nedir?”[35] ve “İspanya İç Savaşı: Darbe, Direniş ve Tarih Yazımı”[36] adlı yazılarda görmek mümkündür.

arkeofili.com:[37] Blog WordPress altyapısını kullanarak hizmet vermektedir. Arkeoloji konusunda kamuoyuna bilgi vermektedir. Bu siber uzamda içerik üreticileri genelde Arkeoloji bölümü öğrencileri ve tercümanlık alanında eğitim alan bireylerden oluşmaktadır. Blog yönetiminde ve içerik üretiminde bulunan kadroda çok sayıda kişi bulunmaktadır. Blog kurumsal bir yapı oluşturmaya çalışmıştır. “Hakkımızda” bölümünde arkeoloji alanında farkındalık yaratma ve kamuoyunu bilgilendirme gibi birçok ilke edinmiştir. Aynı zamanda kaynak göstermeyle ilgili husus da hassasiyet göstermiş ve bu konuda açıklama yapmıştır. “Arkeofili’de yer alan içeriklerin tamamı Arkeofili’ye aittir. İçeriklerin altında belirttiğimiz kaynakçalar, o kaynaklardan yararlandığımız anlamına gelmektedir. Arkeofili’den alacağınız her yazı için kaynak olarak Arkeofili’nin adresini vermenizi, gerekirse bizimle iletişime geçmenizi rica ediyoruz.”[38] Kaynak kullanımıyla ilgili bu açıklamaya yer vererek takipçilerini bilgilendirmeye çalışmış ve yazıların sonuna kaynakça eklemeye dikkat etmiştir. Aynı zamanda blogda üretilen içeriklerle ilgili kullanıcılar tarafından şikayet ve öneriler varsa bu siber uzamda bir iletişim bölümü oluşturulmuştur. Bunun yanı sıra iletişim kısmında blog takipçileri tarafından şikayet ve önerisi dile getirilecek olan içerikle ilgili “Dosya Seç” opsiyonu da eklenmiştir.[39] Blog yönetimi bu uygulamayla kendi öz denetimini iletişim bölümü oluşturarak sağlamaya çalışmıştır.

www.sanatblog.com:[40] Bu blogda müzik, sanat tarihi, edebiyat ve sinema gibi konularda içerik üretilmektedir. Ayrıca içeriklerde videoları ve klipleri de görmek mümkündür. Sanat blog’un içerik üreticileri “Kimdir Nedir” bölümünde kullanıcılarına kaynak ve reklam kullanımıyla ilgili bilgiler vermiştir. Blog yönetimi içeriklerini “Creative Commons” vasıtasıyla lisanslamıştır. Sanat blog sahipleri kaynak paylaşımıyla ilgili olarak “Sanatblog, internetin ticari bir alışveriş kanalı yerine, gerçek bilgiye erişim sağlayan bir platform haline gelebilmesi için, tamamen bağımsız ve gönüllü olarak yapılan katkıları destekleyen bir düşünce kuruluşu ve organizasyonu olan Creative Commons tarafından lisanslanmıştır. Bu lisans aynı zamanda sanatblog’da yer alan yazıları, içeriği değiştirmeden ve yazının bağlantı adresini kaynak göstererek kendi sitenizde paylaşabilirsiniz anlamına gelmektedir. İçeriğin sadece ticari amaçlar için kullanımına izin yoktur.”[41] İfadelerine yer vermiştir. Blogda bazı içerikler incelendiğinde cümlelerin sonunda numaralandırma yapılarak yararlanılan kaynaklar dipnot olarak belirtilmiştir. “Strauss’un Başarılı Rezaleti: Salome”[42] ve “John Cage: Tabuları Yıkan Mucit Müzisyen”[43] yazılarında kaynakça kullanımı görülmektedir.

Bu siber uzamda reklam ve içerik ayrımına dikkat edilmiş ve içerik ve reklam iç içe geçmiş bir yapıda değildir. Reklam konusuyla ilgili olarak bloğun kullanıcılarını bilgilendirdiği bölümde “Araştırmayı, yazmayı, düzenlemeyi ve paylaşmayı seviyoruz. Ancak bütün bunlar ayda 200 saatten fazla mesai demek. Bir o kadar zamanı da sosyal medya sayfaları ve haftalık posta için ekleyin. sanatblog’u düzensiz reklamlara boğmamak bizim için önemli. Sizin için de öyle olduğunu düşünüyoruz. Tüm bunların alternatifi de okuyucu bağışları. Gönülden yapılan her destek, bağış miktarı fark etmeksizin, bizim için kesinlikle çok anlamlı. Doğru bir iş yaptığımızı düşünerek yüzümüz gülüyor. Paypal aracılığıyla kolayca destek olabilirsiniz.”[44] Hassasiyetini dile getirmiştir.

www.emrecetinblog.com:[45] Bu blogda üniversite öğrencisi politika, dış siyaset konularında yazılar yazmaktadır. Blog yazarı sade ve basit bir dil kullanarak politika, ekonomi, dış siyaset gibi konularda sıradan insanların bilgi sahibi olmasını amaçlamaktadır.[46] Genellikle blog yazarı günlük konuşma dilini içeriklerinde kullanmıştır. Blog genel olarak incelendiğinde reklamlar yer almamaktadır. Reklam ve içerik birbiriyle ilintili hale gelmiş, iç içe geçmiş durumda değildir.

Fakat blogda içerik üreticinin bazı yazılarında farklı siyasi görüş ve düşünceleri benimsemiş ve farklı milliyetlere mensup kişilere yönelik hakarete varan, küçümseyici, kötü söz ve söylemleri görmek mümkündür. İlk olarak “Trump Neden ve Nasıl Kazandı? Seçim Sonrası Amerikalıların Saçmalıkları” adlı yazısında Amerika’da gerçekleşen son seçim sürecini değerlendiren ve görüşlerini belirten blog yazarı Amerikalılara yönelik küçümseyici sözler kullanmıştır. Yazar yazısında Amerikalılara yönelik şu ifadelere yer vermiştir: “Amerikalıların kendi ülkelerinden başka bir şey düşünmeyen obez dangalaklar olduğunu bilirdik. Burunları büyüktür “biz süperiz” derler ve dünyanın geri kalanıyla ilgilenmezler.”[47]

Diğer bir örnek ise “Sandıktan Ne Çıkarsa Çıksın Anlayacaksınız! Şimdi Ne Olacak” adlı yazısında 16 Nisan Referandumunu değerlendiren blog yazarı referandumda evet oyu ve hayır oyu verecek olan kişilere yönelik bazı hakarete varan kötü söz ve söylemler kullanmıştır. Bu yazıda yer alan bazı kötü söz ve ifadeler şu şekilde yer almıştır: “Türkiye demokrasi sınavından geçti! B.. GEÇTİ! Hayır çıksa bile, %55 gibi iyi sayılan bir oranda çıksa bile seçmenin %45’i evet demiş olacak. Demokrasinin ne demek olduğunu bilmeyen, neye oy verdiğini bilmeyen %45! Resmen “demokratik olmayan bir rejim” oylanıyor ve buna evet diyen %45! Bu başarı mı? Siz başarı sayabilirsiniz ama bana göre bu rezilliktir! Evet çıkmasına gelirsek; ülkeyi terk edecekler varmış. S……. GİDİN! Açık söylüyorum, defolun bu ülkeden! Vatansever, Atatürkçü geçinipte evet çıktığını görünce ülkeden gidecekler hiç durmasın!”[48]

www.mahfiegilmez.com:[49] Ekonomi, maliye, finans konularında yazılar paylaşılan bir blogdur. İçerik üretici konumunda bulunan kişi ekonomi, finans gibi konularda teorik ve pratik anlamda eğitim almış ve sektörel tecrübesi bulunan biridir.[50] Ayrıca akademik unvana sahiptir.

Blogda reklamlara yer verilmemektedir. Reklam ve içerik arasındaki ayrıma dikkat edilmiştir. Aynı zamanda blog uzamında içerik üreten kişi kendi siber alanında denetimi sağlayabilmek için bazı adımlar atmıştır. Reklam, kötü söz ve söylemler ve kaynakça kullanımıyla ilgili konularda bloğunda “Uyarılar” bölümünde bazı maddelere yer vermiştir. Uyarılar bölümünde bulunan bazı maddeler:

• “Bu sitede yer verilecek soru ve yorumların hakaret, aşağılama, küfür, reklam vb içermemesi şarttır. Bu tür soru ve yorumlar siteye alınmamaktadır.”
• “Sitede, site konusu dışında korsan duyuru yapmaya, belli etmeden reklam yapmaya yönelik yorumlar yayınlanmamaktadır.”
• “Bu sitede yer alan yazılar ilgili yazıya link verilmeden ve yazar adı belirtilmeden kullanılamaz.”
• “Bu sitedeki yazılar ve yazara ait yorumlar yazarın görüşlerini yansıtmakta, kişi ya da kurumların yatırım kararlarını etkilemeyi ya da yönlendirmeyi amaçlamamaktadır. Site, yatırım danışmanlığı niteliği ve amacı taşımamaktadır. Bu sitedeki yazı ve yorumları dikkate alarak yatırım kararı verenler tamamen kendi kararlarıyla risk almış sayılırlar.”[51]

Blogda ayrıca Türk Lirasının dolar ve Euro gibi uluslar arası para birimlerindeki gücüne ilişkin saptamalar ve öngörülerde bulunulmuş fakat yatırım danışmanlığı olarak kullanıcılar tarafından algılanmaması gerektiğinin vurgusu yapılmıştır. Aynı zamanda blog yazarı içeriklerinde yer verdiği grafikler, uluslar arası kuruluşların yayınladığı finans raporlarıyla ilgili bilgiler vermiş ve bu konularla ilgili içeriklerinde kaynakça kullanmaya dikkat etmiştir. Bu hususa ilişkin örnekler “Fed’in Blançosu Nasıl Küçülecek?”[52] ve “Yıl Ortasında Türkiye Ekonomisinin Durumu”[53] adlı yazılarda görülmektedir.

blog.sozlerkosku.com:[54] Sünni islamın değerlerini savunan ve buna yönelik paylaşımlar yapan bir blogdur. Sünni islam değerlere göre kadın ve erkeğin nasıl yaşaması gerektiğine yönelik bilgiler verilmektedir. Yazılan yazılarda dini metinlere atıfta bulunulmaktadır.

Fakat bu blogda bazı içeriklerde kadınlara yönelik cinsiyetçi söylemler yer almaktadır. Bu siber uzamda üretilen bazı içeriklerde yaradılış dayanak gösterilerek kadınlar tek tipleştirilmektedir ve bazı özellikler sadece kadına atfedilmektedir. “Emrin Başımın Üstüne Allahım: Tesettür” adlı yazıda bu söylemler görülmektedir. Yazıda “Tesettür, kadınlar için fıtrîdir ve fıtratları iktiza ediyor. Çünkü kadınlar hilkaten zaîf ve nazik olduklarından, kendilerini ve hayatından ziyade sevdiği yavrularını himaye edecek bir erkeğin himaye ve yardımına muhtaç bulunduğundan, kendini sevdirmek ve nefret ettirmemek ve istiskale maruz kalmamak için, fıtrî bir meyli var.”[55] Cümlelerinde bu söylemler görülmektedir.

Aynı yazıda diğer bir cümle de ise tecavüz olaylarının yaşanmamasına yönelik çözüm önerileri bulunmaktadır. Tesettürün kadınlara yönelik gerçekleşen tecavüz olaylarının engellenmesinde önemli bir rol üstlendiği ifade edilmektedir. Tesettürlü olmayan kadınların erkeklerin bakışlarına maruz kaldığı söylenmektedir. “Emrin Başımın Üstüne Allahım: Tesettür” adlı yazıda “Damacanaya tecavüz edilen bir dünyada, kadın olmak çok zor. İşte tam bu noktada tesettür devreye giriyor. Kadınları eşitliyor, onların haklarını adeta koruyan kalkan oluyor ve pis bakışlara karşı kadına setr(örtü) oluyor.”[56] Sözleriyle açıklanmıştır.

blog.milliyet.com.tr: Kurumsal bir blogdur. Milliyet gazetesinin alt kuruluşu olarak faaliyet göstermektedir. “Gündem artık sizin yazdıklarınızla belirlenecek! Blog dünyasına Milliyet ile adım atın, sesinizi dünyaya duyurun!”[57] sloganıyla Milliyet gazetesi okurlarını içerik üretmeye çağırmaktadır. Yeni medyanın olanaklarından biri olan blogların gücünü keşfeden Milliyet Gazetesi belirli konulara ilgi duyan ve farklı alanlarda bilgi sahibi olan sıradan vatandaşları kendi blog ortamına yazmaya davet etmektedir. Bu doğrultuda bu blogda siyasetten dini inanışlara kadar birçok farklı konuda içerik üretilmektedir.

Fakat Milliyet gazetesinin bloğunda bazı içeriklerde problemli detaylar bulunmaktadır. “Kız Dediğin Fethi Zor, Fatihi Bir Tane Olmalı” adlı yazıda kadınlara yönelik cinsiyetçi ifadeler kullanılmıştır. Yazıda kadına belli özellikler atfedilmiş ve kadın metalaştırılmıştır. “Yaratılışımızda Rabbimiz gücü erkeğe, güzelliği ise bayanlara vermiştir. Bu öyle muhteşem bir güzelliktir ki; muhafaza edildikçe değeri daha da artan bir pozisyondur. Fetihlerde böyledir. Eğer bir yerin fethi zor ise, oranın güzelliği, stratejisi ve imkanları daha büyük olduğu içindir. Bir kızı yüz kişi ister, bir kişi alır.”[58] İfadelerinde kadına yönelik cinsiyetçi söylemleri görmek mümkündür.

SONUÇ

Gazetelerin ortaya çıkışıyla birlikte basın-yayın, habercilik faaliyetleri hayatımızda önemli bir yer edinmiştir. 16. Yüzyıldan itibaren başlayan Gazetecilik faaliyetleri insanların çevresinde gerçekleşen olayları merak etmesine ve günceli takip etme isteğinin uyanmasına neden olmuştur. Gazeteler insanları etkilemede, düşüncelerini şekillendirmede ve bireylerin olaylara ve olgulara ilişkin kanaatlerinin oluşmasında önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca basın-yayın kurumları ve siyasi iktidarın unsurları arasında bir mücadele başlamış ve hala da bu mücadele sürmektedir. Gazetecilik faaliyetlerinin ilerleyen yıllarında ise basın-yayın aktörleri tarafından önemli bir güç olan reklamlar keşfedilmiştir. İlk yıllarında reklamlar ürün ve hizmetleri satmak ve markaların görünürlüğünü arttırmak için ekonomik aktörler tarafından gazetelerde kullanılmıştır. Reklamların yanı sıra haberlerin daha fazla kişi tarafından okunmasını için sansasyonel haber içerikleri de gazetelerde kendine yer bulmuştur.

Gazetelerin ticarileşmeye başlamasıyla, sansasyonel haberlerin gazetelerde yer almasıyla, radyo ve televizyonların ortaya çıkışıyla, geleneksel medyaya dahil tüm bu araçların insanların gündelik hayatında önemli bir yer edinmesi ve ardından yaşanan gelişmelerle birlikte etik tartışmalar başlamıştır. Siyasi aktörler ve geleneksel medyada faaliyet gösteren aktörler tarafından etik bağlamda kararlar alınmıştır. Bildiriler, metinler yayınlanmıştır. Konunun muhatapları tarafından basın-yayın alanına ilişkin mesleki ilkeler ve kodlar belirlenmiştir.

Fakat yeni medya teknolojilerinin ortaya çıkması, sosyal medyanın hayatımıza girişiyle ve gelişmesiyle birlikte bazı gelişmeler yaşanmıştır. Yeni medya teknolojilerinin unsurlarının ve sosyal medyanın meydana gelmesiyle birlikte gazetecilik, habercilik, basın-yayın faaliyetleri de değişime uğramış ve bu faaliyetler farklı bir boyut kazanmıştır. Yeni medya ve sosyal medyanın sağladığı olanaklar sayesinde bu siber uzamlarda tam olarak gazetecilik olarak adlandırılmasa da bir nevi gazetecilik faaliyetleri yürütülmektedir. Yeni medya ve sosyal medya herhangi bir kuruma bağlı olmadan ve herhangi bir eğitime gerek duymadan tüm insanlara haberci olabilme olanağını sunmuştur. Bloglar da yeni medya teknolojilerinin bize sağladığı önemli olanaklardan biridir. Sanat, bilim-teknoloji, siyaset, spor, ekonomi, moda, sağlık gibi birçok konuda bloglarda içerik üretilmektedir. Fakat yeni medya ortamlarında ve sosyal medya uzamlarında üretilen içeriklerde bazı problemli noktalar bulunmaktadır.

Geleneksel medyada olduğu gibi yeni medya ve sosyal medya ortamlarında etik bağlamda bildiriler, metinler veya denetim mekanizmaları bulunmamaktadır. Yeni medya ortamlarında üretilen içeriklerde kaynak göstermeme, kullanıcıların kişisel verilerinin korunmasına yönelik şüphelerin olması, içerikle reklam arasındaki ayrımın kaybolması, üretilen içeriklerin doğruluğu ve güvenilirliğinin teyit edilmeden paylaşılması gibi hususlarda bazı sorunlar bulunmaktadır. Her ne kadar bazı bloglar bu hususlara dikkat etmeye çalışıp, kendi denetimlerini kullanıcılarla ortak bir şekilde sağlamaya çalışsalar da tam olarak problemlerin önüne geçilememektedir.

Yeni medya ve sosyal medya ortamlarında üretilen içeriklerin denetimi sağlıklı ve düzenli bir biçimde nasıl sağlanabilir?

Yeni medyadaki faaliyetleri düzenlemek ve denetimini sağlayabilmek için geleneksel medyada olduğu gibi bir tür ombudsmanlık kurumu kurulabilir.[59] Bu kurum aracılığıyla bireysel ve kurumsal başvurular yapılabilir. “Yeni Medya Okur Yazarlığı” dersleri yaygınlaştırılarak kamuoyu yeni medya uzamıyla ilgili kişisel verilerin korunması, dijital gözetim, metinlerde kaynakça kullanılması gibi konularda bilgilendirilebilir.[60] Bunların yanı sıra akademisyenler ders programlarına yeni medya ve etik başlığını ekleyebilirler.[61] Bu tip çözüm önerilerinin yanı sıra yeni medya faaliyetlerinin düzenli ve sağlıklı yürütülebilmesi için kamu kurum, kuruluşlarının ve sivil toplum kuruluşlarının bu konuda destekleri de büyük önem arz etmektedir.

Ayrıca yeni medya faaliyetleriyle ilgili etik bağlamda farkındalık yaratmak için iletişim alanında akademisyenler tarafından kurulan ve bu konuda içerik üreten https://yenimedya.wordpress.com/[62] adlı blog sayfası bulunmaktadır. Bu blogda yeni medya ortamlarını kullanan ve bu uzamlarda içerik üreten bireylere bilgi verilmektedir.

KAYNAKÇA

Alikılıç, Ferah Onat, “Bir Halkla İlişkiler Aracı Olarak Kurumsal Bloglar,” Journal of Yasar University, 2007, Sayı 8, sf 910, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/179166

Aziz, Aysel, Radyo ve Televizyona Giriş, 7, http://kitaplar.ankara.edu.tr/dosyalar/pdf/108.pdf

Aziz, Aysel, Siyasal İletişim, Nobel Yayın Dağıtım, 2011, s.56

Bal, Enes, “Türkiye’de Radyoculuğun Tarihsel Serüvenine Kısa Bir Bakış,” TRT Radyovizyon Dergisi, 2017, Sayı 26, s.12-13, http://trtradyovizyondergisi.com/tum-sayilar/radyovizyon-26-sayi#26-sayi-tr/page14-page15

Binark, Mutlu ve  Günseli Bayraktutan, Ayın Karanlık Yüzü: Yeni Medya ve Etik, Kalkedon, İstanbul, 2013, s. 161-162

Büyükbaykal, Güven, “Basın Alanında Ombudsman Uygulaması, ”İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 2004, Sayı 19, s. 173, http://www.journals.istanbul.edu.tr/iuifd/article/view/1019012957/1019012185

Çaplı, Bülent ve Hakan Tuncer, Televizyon Haberciliğinde Etik, Fersa Matbaacılık, Ankara, 2010, s.14-16, www.ekitaparsivi.com

Castells, Manuel İsyan ve Umut Ağları, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013, s.191-192

Çığ, Eylem Çamuroğlu, Haber Endüstrisi ve Gazetecilik Etiği, İş Ahlakı Dergisi, Kasım 2011, Sayı 8, s. 39

Erben, Esin ve Jale Balaban-Salı, Blogalanda Blog Yazarlarının Etkileşim Biçimleri ve Görsel Ögelerin Kullanımı, Global Media Journal TR Edition, 2015, Sayı 5 (10), s.181 http://www.academia.edu/11509471/BLOGALANDA_BLOG_YAZARLARININ_ETK%C4%B0LE%C5%9E%C4%B0M_B%C4%B0%C3%87%C4%B0MLER%C4%B0_VE_G%C3%96RSEL_%C3%96GELER%C4%B0N_KULLANIMI

Erdoğan, İrfan, “Medya ve Etik: Eleştirel Bir Giriş,” İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 2006, Sayı 23, sf. 24, http://isahlakidergisi.com/wp-content/uploads/2014/06/sayi08-cig-tr.pdf

Güngör, Nazife, İletişim Kuramlar Yaklaşımlar, Siyasal, Ankara, 2011, s.313-314

Mutlu, Erol, İletişim Sözlüğü,  Ayraç,  Ankara, 2008,  s. 312

Uzun, Ruhdan, “Gazetecilikte Yeni Bir Yönelim: Yurttaş Gazeteciliği”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2006, Sayı 16, sf. 639, http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/view/551/531

https://www.rtuk.gov.tr/hakkimizda/3803/878/hakkimizda.html

http://www.tgc.org.tr/bildirgeler/turkiye-gazetecilik-hak-ve-sorumluluk-bildirgesi.html

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/05/20070523-1.htm

http://basinkonseyi.org.tr/tarihcemiz/

http://www.trt.net.tr/Kurumsal/Tarihce.aspx

http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/168959/Ombudsman_Okur_Temsilcisi.html

http://www.milliyet.com.tr/ombudsman/

Son Notlar:

[1] Çaplı, Televizyon, 14

[2] Çaplı, Televizyon, 16

[3] “ Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Bildirgesi” metni,  erişim tarihi 7 Mayıs 2017, http://www.danistay.gov.tr/upload/insanhaklarievrenselbeyannamesi.pdf, 205-206

[4] “Basın Konseyi Tarihçesi,” erişim tarihi 5 Mayıs 2017, http://basinkonseyi.org.tr/tarihcemiz/

[5] “RTÜK Hakkımızda,” erişim tarihi 7 Mayıs 2017, https://www.rtuk.gov.tr/hakkimizda/3803/878/hakkimizda.html

[6] “TBMM Resmi İnternet Sitesi 1982 Anayasası” erişim tarihi 7 Mayıs 2017, https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa82.htm

[7] “Türkiye Gazetecilik Hak ve Sorumluluk Bildirgesi,” erişim tarihi 12 Mayıs 2017, http://www.tgc.org.tr/bildirgeler/turkiye-gazetecilik-hak-ve-sorumluluk-bildirgesi.html

[8] “Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Cinsiyet Eşitlikçi Haber Kılavuzu Hakkında,” erişim tarihi 13 Mayıs 2017, http://www.tgc.org.tr/images/kadin_ve_medya_kilavuz.pdf

[9] Güven N. Büyükbaykal, “Basın Alanında Ombudsman Uygulaması,”İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi 19 (2004): 173, 7 Mayıs 2017, http://www.journals.istanbul.edu.tr/iuifd/article/view/1019012957/1019012185

[10] “Cumhuriyet Gazetesi Ombudsmanlık Hakkında Bilgilendirme,” erişim tarihi 7 Mayıs 2017, http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/168959/Ombudsman_Okur_Temsilcisi.html

[11] “Milliyet Gazetesi Ombudsmanlık Bölümü,” erişim tarihi 7 Mayıs 2017, http://www.milliyet.com.tr/ombudsman/

[12] İrfan Erdoğan, “Medya ve Etik: Eleştirel Bir Giriş,” İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi 23 (2006): 24, erişim tarihi 7 Mayıs 2017,

[13] “5641 Sayılı İnternet Kanunu,” Erişim Tarihi 7 Mayıs 2017, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/05/20070523-1.htm

[14] Mutlu, İletişim, 99

[15] Jale Balaban Sarı, Blogalanda Blog Yazarlarının Etkileşim Biçimleri ve Görsel Ögelerin Kullanımı, Global Media Journal TR Edition5 (10) 2015:181, erişim tarihi 5 Mayıs 2017, http://www.academia.edu/11509471/BLOGALANDA_BLOG_YAZARLARININ_ETK%C4%B0LE%C5%9E%C4%B0M_B%C4%B0%C3%87%C4%B0MLER%C4%B0_VE_G%C3%96RSEL_%C3%96GELER%C4%B0N_KULLANIMI

[16] Ünsal Çığ ve Eylem Çamuroğlu Çığ, Haber Endüstrisi ve Gazetecilik Etiği, İş Ahlakı Dergisi, Kasım 2011, Sayı 8, 39

[17] Özlem Alikılıç ve Ferah Onat, “Bir Halkla İlişkiler Aracı Olarak Kurumsal Bloglar,” Journal of Yasar University 8 (2) (2007): 910, erişim tarihi 5 Mayıs 2017, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/179166

[18] Erişim tarihi 12 Nisan 2017

[19] Erişim tarihi 13 Nisan 2017

[20] Erişim Tarihi 18 Mayıs 2017

[21] Erişim tarihi 20 Mayıs 2017

[22] Erişim tarihi 11 Mayıs 2017

[23] “Marmaris’te Sakin Bir Butik Otel Martı Hemithea” adlı yazı, erişim tarihi 11 Mayıs 2017, http://gezentianne.com/2017/04/marmariste-sakin-bir-butik-otel-marti-hemithea/

[24] “İstanbul’da Hafta sonu Çocuklarla Doğada Gezilecek Yerler” adlı bölüm, erişim tarihi  11 Mayıs 2017, http://gezentianne.com/2013/11/istanbulda_hafta_sonu_cocuklarla_dogada_gezilecek_yerler/

[25] Erişim tarihi 14 Mayıs 2017

[26] “20 Günde Kanseri Yenen Manisalı Amca” adlı içerik, erişim tarihi 14 Mayıs 2017, http://www.bitkilog.com/20-gunde-kanseri-yenen-manisali-amca

[27] “Kanser Hücrelerini 42 Günde Öldüren Reçete” adlı yazı, erişim tarihi 14 Mayıs 2017, http://www.bitkilog.com/kanser-hucrelerini-42-gunde-olduren-recete

[28] Erişim tarihi 15 Mayıs 2017

[29] “Blog Yönetimi Hakkında,” erişim tarihi 15 Mayıs 2017, https://diyetisyenemreuzun.com/ekibimiz/

[30] Erişim tarihi 13 Mayıs 2017

[31] “Adana Şehir Rehberi” adlı yazı, erişim tarihi 14 Mayıs 2017, https://www.birhayalinpesinde.com/adana-gezilecek-yerler-gezi-ve-seyahat-rehberi

[32] Erişim Tarihi 14 Haziran 2017

[33] “Sinestezi: Müziği Görmek, Kelimeleri Tatmak” adlı yazı, erişim tarihi 14 Haziran 2017, https://www.fizikist.com/sinestezi-muzigi-gormek-kelimeleri-tatmak/

[34] Erişim tarihi 15 Haziran 2017

[35] “Açlık Grevi Nedir?” adlı yazı, erişim tarihi 15 Mayıs 2017, http://dunyalilar.org/aclik-grevi-nedir.html/

[36] “İspanya İç Savaşı: Darbe, Direniş ve Tarih Yazımı” adlı yazı, erişim tarihi 15 Haziran2017, http://dunyalilar.org/ispanya-ic-savasi-darbe-direnis-tarihyazimi.html/

[37] Erişim Tarihi 14 Haziran 2017

[38] “Arkeofili.com Hakkımızda Bölümü,” erişim tarihi 14 Haziran 2017, http://arkeofili.com/biz-kimiz/

[39] “Arkeofili.com İletişim Bölümü,” erişim tarihi 14 Haziran 2017, http://arkeofili.com/iletisim-2/

[40] Erişim Tarihi 16 Mayıs 2017

[41] “Sanat Blog Kimdir Nedir” bölümü, erişim tarihi 17 Haziran 2017, http://www.sanatblog.com/kimdir-nedir/

[42] “Strauss’un Başarılı Rezaleti: Salome” adlı yazı, erişim tarihi 17 Haziran 2017, http://www.sanatblog.com/straussun-basarili-rezaleti-salome/

[43] “John Cage: Tabuları Yıkan Mucit Müzisyen” adlı yazı, erişim tarihi 17 Haziran 2017, http://www.sanatblog.com/john-cage-tabulari-yikan-mucit-muzisyen/

[44]   “Sanat Blog Kimdir Nedir” bölümü,

[45] Erişim Tarihi 17 Haziran 2017

[46] “Emre Çetinkaya Blog Hakkında Bölümü,” erişim tarihi 17 Haziran 2017, http://www.emrecetinblog.com/emre-cetin-blog-hakkinda/

[47] “Trump Neden ve Nasıl Kazandı? Seçim Sonrası Amerikalıların Saçmalıkları” adlı yazı, Erişim Tarihi 17 Haziran 2017, http://www.emrecetinblog.com/trump-neden-ve-nasil-kazandi-secim-sonrasi-amerikalilarin-sacmaliklari/

[48] “Sandıktan Ne Çıkarsa Çıksın Anlayacaksınız! Şimdi Ne Olacak” adlı yazı, erişim tarihi 17 Haziran 2017, http://www.emrecetinblog.com/sandiktan-ne-cikarsa-ciksin-anlayacaksiniz-simdi-ne-olacak/

[49] Erişim Tarihi 19 Haziran 2017

[50] www.mahfiegilmez.com adresli blogda “Hakkımda” adlı bölüm, erişim tarihi 19 Haziran 2017, http://www.mahfiegilmez.com/p/hakkmda.html

[51]   www.mahfiegilmez.com blog “Uyarılar” bölümü, erişim tarihi 19 Mayıs, http://www.mahfiegilmez.com/p/uyar.html

[52] “Fed’in Blançosu Nasıl Küçülecek?” adlı yazı, erişim tarihi 19 Haziran 2017, http://www.mahfiegilmez.com/2017/06/fedin-bilancosu-nasl-kuculecek.html

[53] “Yıl Ortasında Türkiye Ekonomisinin Durumu” adlı yazı, erişim tarihi 19 Haziran 2017, http://www.mahfiegilmez.com/2017/06/yl-ortasnda-turkiye-ekonomisinin-durumu.html

[54] Erişim tarihi 20 Haziran 2017

[55] “Emrin Başımın Üstüne Allahım: Tesettür” adlı yazı, erişim tarihi 20 Mayıs 2017, http://blog.sozlerkosku.com/bir-kadin-isterse/

[56] “Emrin Başımın Üstüne Allahım: Tesettür” adlı yazı

[57] “Milliyet Blog Nedir?” adlı bölüm, erişim tarihi 20 Haziran 2017,

[58] “Kız Dediğin Fethi Zor, Fatihi Bir Tane Olmalı” adlı yazı, erişim tarihi 20 Haziran 2017, http://blog.milliyet.com.tr/kiz-dedigin-fethi-zor–fatihi-bir-tane-olmali/Blog/?BlogNo=549176

[59] Mutlu Binark ve Günseli Bayraktutan, Ayın Karanlık Yüzü: Yeni Medya ve Etik(İstanbul: Kalkedon 2013), 161

[60] Binark, Bayraktutan, Ayın Karanlık Yüzü, 162

[61] Binark, Bayraktutan, Ayın Karanlık Yüzü, 162-163

[62] Erişim tarihi 26 Haziran 2017

ALGORİTMALARIN YARATTIĞI YANKI ODALARINDA SİYASAL KATILIMIN OLANAK/SIZLI/ĞI

*Bu yazı ilk olarak Varlık Dergisi S:1317 (ss.19-23) de yayınlanmıştır.

Mutlu BİNARK, Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi

Yeni medya ortamlarının sağladığı olanakları şöyle bir sayalım desek aklımıza ilk elde gelen hususlar, yakın çevremizle hızla haberleşmek, her an onlarla bağlantıda kalmak, arzu ettiğimiz formatta (ses, görüntü, metin) içerik üretip paylaşmak/yaymak, dünyada ve Türkiye’de olup bitenlerle ilgili an’lık enformasyon akışına sahip olmak böylece “gündemi” takip etmek, gündeme koşut yaşadığımıza göre de siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel olaylara anında tepki vermek, bu tepkimizi arayüzey akışımızda dolaşıma sokmak olarak sıralayabiliriz.

Pekiyi, arayüzey üzerindeki edimlerimiz burada sıralandığı gibi dikensiz gül bahçesi midir? Herhangi bir yeni medya ortamında yakınlardan oluşan bir dünya inşaası bizim varlığımızı ne kadar zenginleştiriyor ve çoğaltıyor? Sosyal medya ortamlarında paylaşılan tüm içerikler barışçıl, temel insan haklarına saygılı, özgürlükçü ve eşitlikçi bir dünya tasarımı arzusundan kaynaklanan, evrensel etik değerleri, temel erdemleri besleyen içerikler midir? Acaba dünyada ve Türkiye’de neler olup bittiğini hashtagler (etiketler) veya haber akışı beslemeleri üzerinden gerçekten takip edebiliyor muyuz? Herhangi bir olaya olguya sosyal medya uygulamaları ile verdiğimiz tepki,  toplumsal, siyasal, kültürel ve ekonomik alanları nasıl değiştirmekte ve kolektif belleğin, kolektif zekânın üretilmesinde nasıl bir rol oynamaktadır? Her ürettiğimiz içerikten kim/ler nasıl değer yaratıyor? Arayüzey dolayımıyla üretip yaydığımız içerikler “varlık” olarak bizi nereye nasıl konumlandırıyor? Dijital performansımızla ürettiğimiz “varlık” fiziksel olanı nasıl sarıp sarmalıyor? Devletler ve bilişsel kapitalizmin iktidar sahipleri dijital bedenlenişimizi ne şekilde biyoiktidar aracına dönüştürüyor? vb. soruları sormaya başladığımızda, yeni medya ortamlarındaki olanaklar birden tersyüz edilmekte.

Günümüzde bireylerin farkında olması gereken, yeni medya ortamlarının Janus’un iki yüzü gibi olan bu yapısı. Sosyal medya ortamlarını kullanarak siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik olaylara ve eylemlere etki etmek konusunda, iki önemli altyapısal belirlenimin farkında olmak çok önemli. İlki tüm kullandığımız platformların algoritmalarının oluşturduğu bireysel “yankı odaları” ve ikincisi ise arayüzey akışımızın benlik performansımızdaki seçişlere koşut bireyselleştirilmiş olarak algoritmik inşaası. Bu iki yapısal özellikten beslenen günümüzün önemli bir siyasal sorunu sosyal medya platformlarının algoritmalarının devlet, hükümet ve yahut şirketler tarafından “post-gerçek” üretimi için savaş aracı olarak kullanılmasıdır. Veri bilimci Jonathan Albright, yapay zekânın daha önce hiç görülmemiş bir şekilde sosyal mühendislik aracı olarak kullanılmasındaki tehlikeye “bu bir propaganda aracı”dır diyerek dikkat çekmektedir (Anderson ve Hoervarth, 2017:1).  Gelin şöyle bir kurguda bulunalım: Twitter hesabımızda akan gönderiler troller ve bot hesaplar tarafından gönderilmekte olsun, biz de sürekli olarak bu hesapların beslediği enformasyon akışı içinde olalım, bunları paylaşalım ve beğenelim, arayüzeyimizde akışa bakıp kendimize benzerlerin ne kadar çok ve çoğunluk olduğunu (tabii bunun aksi de mümkün) düşünüp memnun olalım, kanaatlerimiz böyle bir akış içinde çerçevelensin… Bu durumun sonunda, nasıl bir siyasal, toplumsal ve ekonomik yurttaşlık pratiği gerçekleştiririz?

İşte bu nedenle, bu yazıda yukarıdaki girizgâhta tanımlamaya çalıştığım bu üç husus üzerinde durmak istiyorum.  Birleşik Krallık’ta Brexit adıyla bilinen halk oylaması ABD’de 2016 Başkanlık seçimleri ve Türkiye’de 16 Nisan 2017 halk oylamasında sosyal medya ortamlarında üretilen “kolektif bellek” göz önüne alınırsa, algoritma ve veri temelli kurulan iktidarın yaşamımızın her alanında oynayacağı rolün artacağını söylemek yanlış olmaz.  Algoritmaların kurguladığı yankı odaları bu seçim örneklerinde açıkça görüldüğü üzere siyasi manipülasyon amaçlı kullanılan troller, trol ordusu ve bot hesaplar tarafından hedef alındığında ortaya çıkan durum “enformasyon yoksunluğu” ve “post-gerçek”[i] olgusu. Nilgün Tutal’ın ifadesiyle post-gerçek olgusu ile yitirilen “gerçek ile gerçeğin insan zihnindeki yansıması arasındaki bağlantı, insanın gördüğünü, düşündüğünü veya hissettiğini gerçeğe sadık kalarak ifade etmesine dair ahlaki ya da etik ilkenin bizzat kendisi; bir anlatıcının anlatısında ya da tanıklığında olguya sadık kalmayıp, samimiyetini ve dürüstlüğünü yitirmesini dert etmemesi” (2017:6).

Orhan Şener’in de altını çizdiği gibi, platform kapitalizmde arayüzeylerdeki performansımız benzer görüşteki kişileri takip etmek üzerine kurulu, böylece bunun sonucu olarak  kendi kanılarımızı paylaşan ve besleyen bir yankı odası içinde kalmaktayız (2017:15). Engin Bozdağ’ın Bursting the Filter Bubble: Democracy, Design and Ethics (2015) adlı doktora tezinde Eli Pariser’in “filtre balonu” kavramından yola çıkılarak, algoritmaların yönlendirdiği siyasi katılımın demokratik yurttaş pratiklerini geliştirmediğini, gündelik hayatta varolan siyasi kutuplaşmaları daha da derinleştirdiğini Hollanda ve Türkiye’de farkı olaylarda Twitter kullanım pratiklerini Twitter akış takibi ve sosyal ağ analizi ile ortaya koymaktadır. Bozdağ, platformların algoritmik yapıların, enformasyona erişim ve ifade özgürlüğü önünde yeni eşik bekçileri olarak işlev gördüğünü belirtmektedir.

Eli Pariser (2011), “filtre balonu” olgusunun kültürel ve toplumsal sonuçlarını açıkladığı çalışmasında, bireyselleştirilen kullanım pratikleri ve yahut bireysel tercihler üzerinden şekillendirilen arayüzey aramaları ve akışlar nedeniyle,  İnternet’in farklı ve çeşitli birikimler arasında bağ kurulması olanağının ortadan kaldırıldığına ve birbiriyle aynı kanaatleri paylaşan kişileri gruplandırdığına dikkat çeker. Pariser’e göre, filtre balonunun üç özelliği vardır: “1. Belirli bir  balonda bulunan tek kişi sizsinizdir; 2. Bu balonu göremezsiniz; 3. Bu balona girmek sizin tercihiniz değildi(r)” (aktaran van Dijk, 2016: 321).  İnternet’in giderek Facebook veya Google haline gelmesine koşut olarak, bireysel kullanım alışkanlarımızın da  bir çok ortama sahip ve bunları yöndeştiren bu tekel platform sahipleri tarafından giderek daha fazla anlamlı/semantik algoritmalar üretmek için kullanıldığını belirtir. Bireyler birbirine entegre ve yöndeşmiş bu altyapılarda içerik ürettikçe “zayıf yönleri” (zaafları) da algoritmalar üzerinden ortaya çıkartılmaktadır. Bu zaafların siyasal katılım, ekonomik bir tercih veya kültürel bir seçiş için nasıl bireyselleştirilmiş ikna ediminin hedefi haline geleceğine örnek ise yazının başında verdiğim Birleşik Krallık 2016 Brexit halk oylaması ve 2016 ABD Başkanlık seçiminin bizatihi kendisidir. Bireyselleştirilmiş arayüzey akışının algoritmik tasarımı Pariser’e göre,  kamusal alandaki antagonizmayı ve farklı kanaatlerin müzakere olanaklarını ortadan kaldırmaktadır.  Bu noktada forum tiyatrosu kuramcılarından Agusto Boal enformasyonun “çitlenmesi” kavramına başvurulmasının faydalı olacağını düşünüyorum. Boal, “çitleme” kavramını, 17.yüzyıl İngiltere’sinde  halkın kullanımına açık arazilerin büyük toprak sahipleri tarafından “çitlenerek”, açık ve herkesin kullanımına açık olana el konulup, sahiplenilmesi olayına dayanarak açıklar. Geçmişte nasıl toprak çitlenmişse, günümüzde de enformasyon platform sahipleri tarafından çitlenmektedir (Boal 1995:5’ten aktaran Downing,2017:255), kullanıcılar da gönüllü, gayri maddi emek gücüne dönüşmektedir. Filtre balonu ve bunun sonucu oluşan yankı odaları kamusal alanda müzakere ve diyalogun “çitlenmesi” anlamına gelmektedir. Pew Research Center tarafından İnternet’te ifade özgürlüğünün geleceği ve çevrimiçi sahte haber sorunu üzerine konunun uzmanı akademisyen, bilişim endüstrisi profesyonelleri ve STK temsilcileri ile yapılan araştırmanın sonucunda, Vint Cerf İnternet’in giderek daha fazla parçalanma tehlikesi altında olduğunu belirtmektedir (Raine vd.2017: 6). Cerf’e göre, “insanlar çevrimiçi medyada mesnetsiz/dayanaksız iddialar, çıkarımlar ve suçlamaları yapmakta kendilerini özgür hissetmektedir…. Önyargılarla güçlendirilmiş dışa kapalı topraklar ve kötü davranışlara küresel erişimin bileşimi toksik bir karışıma benzemektedir.” (Raine vd. 2017: 6). Sonuç olarak, Jan van Dijk, filtre balonu olgusunu “öz-seçimli enformasyon hapishanesi” (2016:321) olarak adlandırmaktadır.

2016 ABD Başkanlık seçimleri süreci ve sonucu yapay zekânın sosyal mühendislik aracı olarak kullanılmasının en iyi örneğidir. Cambridge Analytica[ii] adlı şirket tarafından bireylerin Donald Trump ve Hillary Clinton’a yönelik olarak kanaatlerini değiştirmeye yönelik olarak Facebook kara postalarının, A/B testlerinin, bot hesaplar aracılığıyla bireyselleştirilmiş ikna stratejilerinin ve sahte haber sitelerinin nasıl kullanıldığını kısaca açıklayalım. Cambridge Analytica da tıpkı diğer şirket gibi veri pazarında satılan büyük veri setlerini satın alarak, bu verilerden bireylerin bilişsel ve duygu durumlarına ilişkin çıkarımlarda bulunan bir algoritma geliştirmiştir.[iii] Şirket, Facebook ve Twitter gönderilerini toplayarak, şirketin veri tabanında bulunan kişilik profilleriyle ilişkilendirmiştir. Bu sayede, şirket hangi seçmenin kime oy vermeye eğilimli olduğunu tahmin etmektedir. İşte sorun da bu çıkarsamadan sonraki adımda başlamaktadır. Seçmenin olasılığı yüksek oy verme davranışını değiştirmek için bireyselleştirilmiş yanıltıcı, bağlamı kopuk ve dayanaksız sahte haber bombardımanına tutulması. Üstelik algoritmanın bireyselleştirilmiş içerik iletmesi nedeniyle, örneğin Facebook’ta bir seçmene gönderilen kara postaların sadece o kişi tarafından arayüzey akışında görülmesi söz konusu olmuştur. Bu durumda o kişinin enformasyonun doğruluğunu teyit etmek için arayüzeyinde bir tartışma dahi meydana gelmemektedir. Bu tür kara postalar, Amerikalı seçmeni baskılama işlevi görmüştür. Berit Anderson ve Brett Horvarth’ı izleyerek dersek, böylece gelecekteki “kara kuğu” seçimlerinin temeli atılmıştır (2017:11).  2016 Başkanlık seçimlerinde 306’ya yakın sahte haber sitesi tespit edilmiştir, ancak bu sahte haber siteleri oldukça etkili bir şekilde haber ekosistemini etkilemektedir: bu sahte haber siteleri  23.000 sayfa ve 1.3 milyon hiperlinke sahiptirler (Anderson ve Horvarth, 2017:11). Üstelik arama motorlarında seçimle ve adaylarla ilgili bir arama yapıldığında ön sıralarda erişilmektedir (12). Albright, bunun sonucunun yanlış, aşırı önyargılı, siyasal olarak belirlenmiş enformasyonun toplumda yayılması olduğunu belirtir. Şirket tarafından Trump yandaşı olan sosyal medya akışları da bot hesaplar tarafından üretilmiştir. Cambridge Analytica şirketinin algoritmasının işlemesinde demokratik siyasal katılım için daha da  kaygı verici  bir husus ise, bireylerin daha fazla sahte haberlerle ilgilendikçe, şirketin geliştirdiği bireyselleştirilmiş kişilik ilişkilenme algoritmasına daha fazla bağımlı hale gelmeleridir. Algoritmik propaganda sonucu ABD’de Donald Trump Başkan olmuştur. Bunun sonucu olarak gelecekte seçimlerde, siyasi liderlerin fikirlerinin ya da politika önerilerinin değil, satın alınan büyük veriler üzerine kurulu algoritmik propagandanın seçmen davranış çıkarsamasının ve otomatikleştirilmiş davranış değişikliğinin yarışacağı öngörüsünde bulunulabilir.  Algoritmik propagandanın yakın gelecekte yalnızca Facebook ve Twitter arayüzey akışımızda kullanılmayacağı, sanal gerçek ve arttırılmış gerçek uygulamaları ile entegre edilebileceği de söylenebilir.

Access Now’ın İnternet’te ifade özgürlüğünün gerçekleşebilmesi için trol vb. ordular ve bot hesaplar sorununun nasıl çözüleceğine ilişkin endişesi oldukça yerindedir (Access Now, 21 Nisan 2017). Günümüzde özellikle siyasi partilerin ve özellikle otoriter devletlerin trol ordularını ve bot hesaplara kamuoyunu manipüle etmek amacıyla kaynak ayırdıkları bilinen bir gerçektir. Örnekler vermek gerekecek olursa, Rus devletinin kullandığı trol ordusunun, 2014 yılında Ukrayna’daki nüfusu Rusya yanlısı ve karşıtı olarak kutuplaştırması, 2016 ABD Başkanlık seçimlerinde Trump destekçisi ve Clinton karşıtı içerikler yaymaları, 217 yılının başından bu yana da İsveç kamuoyunu hedef alarak uzun erimli bir strateji belirleyerek Batı dünyası ile ittifaktan uzaklaştırmaya ve gelecek seçimleri etkilemeye yönelik içerikler üretmesi ve son olarak Fransa’da 2017 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aşırı sağ bloğun adayı Marine Le Pen’i destekleyen içerikler yayması gibi. Keza Çin Halk Cumhuriyeti’nde de “50 Cent Army” de Çin’de halkın kullandığı sosyal medya platformları olan QQ, We Chat, RenRen, Weibo, Youku Tudou, DianPing  vd. de hükümet destekçisi iletiler üreterek, halkın çoğunluğunun mevcut hükümet ve politikalarının destekçisi olduğu şeklinde algı/tasarım inşaa etmektedir. Hindistan’ın mevcut Başbakanı Narendra Mori’nin de 2014 yılındaki seçim kampanyasında kendi partisi Bharatiya Janata’ya karşı muhalefet yapanlara yönelik olarak nefret söylemi içerikleri ürettirdiği, Filipin Cumhurbaşkanı Rodrigo Duterte’nin “klavye ordusunun” hükümet karşıtlarına yönelik ölüm tehdidi içeren mesajlar ürettiği bilinmektedir. Batı dünyasında da devletlerin “ifade özgürlüğü” hakkı çerçevesinde, trol ordusu istihdam etmediklerini varsaysak bile, şirketlerin “çevrimiçi persona yönetimi” hizmetlerinin “satışta” olduğu bilinmektedir. Kate Crawford trollemenin günümüzde siyasal söylemin anaakım biçemi haline geldiğini iddia etmektedir (Raine vd. 2017: 9). Avrupa’da yakın zamanlarda yükselişte olan aşırı sağ partilerin ve liderlerin, ABD’de Donald Trump’un söylemsel pratiklerine bakılacak olursa Crawford’un ne kadar haklı olduğu görülecektir: siyasal, toplumsal ve ekonomik sorunların tartışılmasının yerini etnik grupların, azınlıkların, dini inanışların ve yabancıların, özellikle göçmenlerin ve sığınmacıların, LGBTi bireylerin sorun kaynağı olarak hedef gösterilmesi ve şeytanileştirilmesi almıştır.  Çevrimiçi dünyada siyasi liderlerin zihinlerine ve yüreklerine hakim olan “kötülüğün sıradanlığını” doğal kılan söz edimleri, kampanya yöneticilerin tarafınca ücretli işe koşulmuş trol hesapların ürettikleri mesajlar, İnternet memeleri (capslar, gifler) ve videolarla pekiştirilmektedir.

Türkiye özeline gelecek olursak, özellikle Haziran 2013 Gezi Parkı eylemlerini müteakip, Adalet ve Kalkınma Partisi tarafından geleneksel medyanın yanısıra, sosyal medya ortamlarının da “yönetilmesi” gerektiğini kavramış, kamuoyunda “AK Troller”[iv] adıyla bilinen bir sosyal medya grubu istihdam edilmeye ve Türkiye’nin gündemindeki önemli olaylarda “post-gerçek” üretimi ve kamu yararından uzak alternatif bir gündem yaratılması için işe koşulmaya başlanmıştır. Siyasi trol hesapların amacı Türkiye’nin siyasal olarak kutuplaşan siyasal ve toplumsal alanı daha da keskinleştiren ve siyasal hamaseti doruk noktasına çıkartan içerikler üretmek, kitlesel ajitasyon yapmaktır. Bu içerikler rasyonel akılla düşünüşe, olup bitenleri irdeleyişe ve eleştirel mesafelenişine izin vermemektedir. Devletlerin, hükümetlerin ve şirketlerin yaptıkları bu hesaplar üzerinden son kertede yapılan şey, post-gerçeğin, diğer bir deyişle gerçekle bağı kopartılmış, bireyi çelişkiye düşüren, ardyöresi olmayan, birey tarafından olayın veya olgunun ardyöresinin kavranmasını namümkün kılan, katıksız ve yoğunlaştırılmış demagojik söylem pratiklerine temelli otoriter popülizmi destekleyen ve toplumsal galeyana gelmeye kaynaklık eden içeriklerin üretilmesidir.  Şener de Türkiye dahil yukarıda adları zikredilen bir çok ülkede, iktidarın egemen kılmak istediği söylemsel pratiği sosyal medya ortamlarında profesyonel ekipler aracılığıyla dolaşıma soktuğunu belirtirken, asli amacın, “… gerçeğin karşısına bir ya da daha çok argüman koymak ve kitlelerde hakikate karşı güvensizlik yaratmak ve mümkünse ortak paydada birleşilebilecek bir hakikatin olmadığı kanaatini yerleştirmek” (2017:17) olduğu şeklinde oldukça önemli bir saptama yapmaktadır. Türkiye’de de 16 Nisan 2017 de Anayasa maddelerine ilişkin değişiklik yapılmasına ilişkin halk oylaması örneğinde olduğu üzere, Facebook ve özellikle Twitter’da gerek oylama konusunun üretilen hashtagler ile çarpıtılması, bağlamından kopartılması, gerekse halk oylamasının tartışmalara açık sonucunun AK trol ordusu tarafından sandıkların kapanması ve YSK’nın mühürsüz oylara ilişkin açıklamasını takiben hızla yürütülen  birçok farklı hashtag kampanyası ile “büyük bir zafer” olarak kurgulanmasının altında yatan iktidar stratejisi Şener’in de saptamasında dikkat çekilen “yeni bir gerçek”, diğer bir deyişle “post-gerçek” inşaasıdır. Özellikle referandrum sonucunda Twitter ortamında üretilen farklı hashtaglere bakılacak olursa, bu etiketlerin altında içerik üreten trol ve bot hesapların varlığı dikkat çekecektir.

Access Now’ın trol ordularının ve bot hesapların siyasi ve ekonomik iktidar mücadelesi için kullanılması karşısında, sosyal medya platform sahiplerinden talebi, şirketlerin temel ve evrensel insan haklarına saygıyı merkeze almaları ve algoritmalarının nasıl üretildiği ve bireyin sanal uzamda performansını nasıl şekillendirdiği, dolayısıyla buradan da gerçek uzama taşınan akışların demokratik siyasal katılımı nasıl şekillendirdiğine ilişkin şeffaf ve hesap verici olmalarıdır.  Harvard Üniversitesi Berkman Center’den Judith Donath da The Social Machine: Designs for Living Online adlı çalışmasında, filtre balonları ve yankı odaları üreten algoritmalar yerine, daha iyi algoritmaların üretilmesi gerektiğini belirtmektedir (aktaran Raine vd., 2017:18).

Giderek daha fazla öğrenen ve akıllı hale gelen algoritmalar arayüzeyde ne arayacağımızı, neyi beğeneceğimizi, ne paylaşacağımızı bilmekte, dijital performansımız temel alarak siyasal, ekonomik, toplumsal seçiş ve kararlarımızı kavramakta ve üstüne üstlük belirme çabasındadır. Algoritmaların yarattığı ve bizi benzerlerimizle aynı kanaatlerin yaygın ve egemen olduğunu düşündüğümüz bir akışa adeta mahkum eden yankı odalarına ve bu yankı odalarını hedef alan devlet, hükümet ve şirketlerin yürüttüğü veri madenciliği ve verigözetimi (dataveillance) temelli algoritmik arayüzey savaşlarına karşı ne yapabiliriz?  Sorunun yanıtı basitçe, “sosyal medya ortamlarında olmak ya da olmamak işte bütün mesele bu!” değildir. Bireyler sosyal medya platformlarını ve yeni medyanın öğrenen (akıllı) algoritmalarını, Nesnelerin İnternet’ini giderek daha fazla gündelik yaşamı içine dahil edecektir. Ağların içine dahil olduktan sonra Jan van Dijk’in de dikkat çektiği üzere ağların yapısı ve kullanımı konusunda çok az denetim sahibidir (2016:410). Sarphan Uzunoğlu’nun da vurguladığı gibi (2017:14), tüm bu olguların kurumsallaşmış olduğunun farkında olarak, bu kurumsal yapıları daha iyi analiz etmemiz elzemdir. Pariser’in önerisi, toplumda basit düzeyde “algoritmik okuryazarlığın” geliştirilmesi, tıpkı yabancı bir dil öğrenmek nasıl teşvik ediliyorsa, yurttaşların da temel programlama ve kodlamayı öğrenmelerinin desteklenmesidir (2011). Kanımca, bireylere düşen ilk iş, benzerseverliği besleyen yankı odalarının dışına çıkacak, algoritmaları yanıltacak direniş stratejileri/oyunlarını büyük bir ciddiyetle geliştirmek/tasarlamak olmalıdır. Böylece sosyal medya akışımızda çeşitli ve farklı söylemsel pratiklerle karşılaşmak olanaklı olur. Hak odaklı bir bakış açısını gerek kullanım pratiklerinde merkeze almak gerekse platform kapitalizminde bunun temini için mücadele yolları geliştirmek için daha fazla kafa yormamız gerekmektedir.

Kaynakça:

Access Now (21 Nisan 2017) “How do you solve a problem like troll armies”, https://www.accessnow.org/solve-problem-like-troll-armies/?utm_content=buffer3e243&utm_medium=social&utm_source=twitter.com&utm_campaign=buffer.

Anderson, Berit ve Brett Horvath (12 Şubat 2017) “The Rise of the Weapoinized AI Propaganda Machine”,
https://medium.com/join-scout/the-rise-of-the-weaponized-ai-propaganda-machine-86dac61668b.

Bozdağ, Engin (2015) Bursting the Filter Bubble: Democracy, design and ethics. Delft: Delft Universty of Technology. Yayınlanmamış Doktora Tezi. http://repository/tudelft.nl/.

Downing, John D.H. (2017) Radikal Medya: İsyancıların iletişimi ve toplumsal hareketler. (Yay. Haz. Ülkü Doğanay). Ankara: İmge.

Pariser, Eli (2011) The Filter Bubble: What the Internet is hising from you. New York: Penguin Press.

Raine, Lee, Janaa Anderson ve Jonathan Albright (29 Mart 2017) ”The Future of Free Speech, Trolls, Anonymity and Fake News Online”, Pew Research Center, http://www.pewinternet.org/2017/03/29/the-future-of-free-speech-trolls-anonymity-and-fake-news-online/?utm_content=bufferae851&utm_medium=social&utm_source=twitter.com&utm_campaign=buffer.

Şener, Orhan (2017) “Post-Gerçek Dönem: Sebepler ve Sonuçlar”, Varlık, 1316, Mayıs, 15-17.

Tutal, Nilgün (2017) “Post-Gerçek: Şeytanla imzalanan yeni sözleşme”, Varlık, 1316, Mayıs, 6-10.

Uzunoğlu, Sarphan (2017) “Keyes’in Gözünden Post-Gerçek: Görmezden gelinen yalanlar çağı”, Varlık, 1316, Mayıs, 11-14.

Van Dijk, Jan (2016) Ağ Toplumu. (Çev. Özlem Salin). İstanbul: Kafka.

Son notlar:

[i] Varlık Dergisi’nin 1316.sayısında (Mayıs, 2017) “Post-gerçek” olgusu tema konusu olarak ele alınmıştır. Bu sayıdaki tartışmalar post-gerçek olgusunun zihnimizde ve edimlerimizde yarattığı etkiyi serimlemesi açısından yol gösterici ve düşündürücüdür.

[ii] Cambridge Analytica şirketinin sahibi, Trump kampanyasının da en büyük bağışçısı olan Mercer ailesinindir. Steve Bannon şirketin yönetim kurulu üyesi olup, aynı zamanda Trump’ın baş strateji danışmanı ve Beyaz Saray Güvenlik Konseyi’nin bir üyesidir. Şirket çalışma ve ilgi alanını ABD politikasının belirlenmesi, geçmişte Brexit Ayrılma kampanyasının yönlendirilmesi ile sınırlı tutmamakta, Avrupa, Asya ve Latin Amerika’daki aşırı sağ parti ve hükümetlere de hizmet verme yönelimindedir (Anderson ve Horvarth, 2017:2).

[iii] Cambridge Analytica’nın kullandığı bu algoritma Cambridge Üniversitesi Pyschometrics Center’dan Dr. Michal Kosinski’nin 2013’te geliştirdiği Facebook beğenileri ile bireylerin toplumsal cinsiyet, cinsellik, siyasal kanaatleri, kişilikleri arasında ilişki kuran bilişsel çıkarsama algoritmasına dayanmaktadır.

[iv] Bu konuda, Erkan Saka’nın Birikim’de (2016) yayınlanan “Siyasi trollük örneği olarak Aktroller”. Birikim,  322: 17-21 yazısına bakılabilir.